Νομίσματα και επικοινωνία στην Αρχαία Ρώμη

Νομίσματα και επικοινωνία

από την Loredana Mancini

Μετάφραση: Γεώργιος Δ. Μυλωνάς

Οι εικόνες των ρωμαϊκών κερμάτων αντιπροσωπεύουν ένα ισχυρό εργαλείο επικοινωνίας: η συχνότητα των νέων εκδόσεων, η μεγάλη κυκλοφορία και ο έλεγχος που ασκείται από την πολιτική εξουσία για την επιλογή των κώνων τις καθιστούν ένα ιδανικό μέσο για τη διάδοση της εικόνας που θέλει να δώσει η εκδίδουσα αρχή  για τον εαυτό της.

Στην ρεπουμπλικανική εποχή το ασημένιο νόμισμα αντιπροσωπεύει, για τους δικαστές, μία μόνιμη ανάμειξη σε οικογενειακές μνήμες, η οποία εισάγεται στην ευρύτερη εικόνα της ιστορίας του κράτους. Με την έλευση της αυτοκρατορίας, ο εορτασμός της συλλογικής δόξας θα δώσει έδαφος στην εξύψωση των επιτευγμάτων και των προσωπικών αρετών των πριγκίπων (princeps).

Η σύνταξη και το λεξικό νομισματικών εικόνων

Σε όλα τα προηγμένα οικονομικά συστήματα, το νόμισμα χαρακτηρίζεται από την αναγνώριση των χαρακτηριστικών του σημαδιών τα οποία εγγυώνται την αξία του. Αυτά τα σημάδια είναι συνήθως εικόνες, που συχνά συνοδεύονται από επεξηγηματικούς θρύλους. Η παρουσία τους καθιστά το νόμισμα ένα σημαντικό εργαλείο επικοινωνίας, μέσω του οποίου η εκδίδουσα αρχή στοχεύει στην προώθηση μιας συγκεκριμένης εικόνας της. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν, όπως συμβαίνει στη Ρώμη, η έκδοση των νέων κερμάτων είναι συχνή: κατά τη διάρκεια της δημοκρατίας, στην πραγματικότητα, το σώμα των triumviri monetales, υπεύθυνο για τη δραστηριότητα του σήματος και για την επιλογή των νέων τύπων νομισμάτων, ανανεώνεται κάθε χρόνο. Σε περίπτωση ειδικών απαιτήσεων ρευστότητας μπορούν και άλλες αρχές (δικαστές, κατασκευαστές, διοικητές)  να εκδίδουν νόμισμα και το ίδιο δικαίωμα παραχωρείται και σε στρατηγούς που απολαμβάνουν το στρατιωτικό imperium, προκειμένου να πληρώσουν τους μισθούς των στρατευμάτων. Κατά την αυτοκρατορική εποχή, λοιπόν, όταν ο πρίγκιπας αναλαμβάνει το αποκλειστικό δικαίωμα να κόψει νομίσματα σε πολύτιμο μέταλλο (χρυσό και ασήμι), κάθε αλλαγή στον θρόνο θα αποτελέσει μία ευκαιρία για την κοπή νέων νομισμάτων.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα νομίσματα συνεχίζουν να κυκλοφορούν κανονικά για πολύ καιρό μετά την έκδοση τους, το ρεπερτόριο των νομισματικών εικόνων που κυκλοφορούν ταυτόχρονα είναι υψηλό και συνεχώς ανανεωμένο. Ποια είναι η πραγματική επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα των νομισματικών εικόνων; Οι ποσοτικές μελέτες σχετικά με τα ευρήματα στις ρωμαϊκές πόλεις έχουν δείξει ότι, τουλάχιστον για τα νομίσματα μικρότερης αξίας όπως αυτά που παράγονται από χάλκινο άξονα και τα παράγωγά του, τα κέρματα έπρεπε να αποτελούν τη ραχοκοκαλιά των καθημερινών ανταλλαγών και κατά συνέπεια οι εικόνες που αποτυπώνονται απολαμβάνουν εξαιρετική ορατότητα. Αλλά σε ποιο βαθμό αυτές οι εικόνες ήταν αποκωδικοποιήσιμες από όλους; Λόγω του περιορισμένου εικονιστικού πεδίου, οι νομισματικές μορφές είναι στην πραγματικότητα εξαιρετικά συνθετικές: δεν προβλέπουν καμία πιθανότητα αφηγηματικής ανάπτυξης, είναι κατασκευασμένα με το άθροισμα των σημάτων, δηλαδή μέσω της προσθήκης της βασικής εικόνας (γνωστή ως τύπος) μαζί με διάφορα επιπρόσθετα σημάδια που, ως γλωσσική έκφραση,  λειτουργούν ως χαρακτηριστικά, δηλαδή προσδιορίζουν τη σημασία και εγγυώνται την εννοιολογική συνοχή του σήματος. Το αποτέλεσμα είναι παρόμοιο με εκείνο των εταιρείες των αναγεννησιακών εμβλημάτων, που έμοιαζαν με πραγματικές εικονικές ομιλίες κυρίως πολιτικού χαρακτήρα, των οποίων η αποκωδικοποίηση απαιτεί μια κοινή πολιτιστική ικανότητα μεταξύ εκδότη και χρήστη. Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα δηνάριο το οποίο επινοήθηκε από τον Γάλβα κατά τη σύντομη βασιλεία του (69 μ. Χ.). Στην πίσω πλευρά υπάρχει μια γυναικεία μορφή εμπνευσμένη από ελληνιστικά αγάλματα, δηλαδή το βασικό σημάδι το οποίο χρησιμοποιείται στο αυτοκρατορικό νόμισμα για την προσωποποίηση αφηρημένων εννοιών. Ο μύθος μας βοηθά να το ταυτίσουμε με την LIBERTAS PVBLICA, αλλά ακόμα και για ένα μη καλλιεργημένο ακροατήριο θα έπρεπε να συνδέεται άμεσα με την επιθυμία της εκδίδουσας αρχής να διαδώσει αυτά που έχει πραγματοποιήσει ή έχει υποσχεθεί. Τα χαρακτηριστικά του καθορίζουν και τη φύση του: το σκήπτρο που κρατάει στον αριστερό βραχίονα αναφέρεται στην πολιτική σφαίρα, ενώ είναι πιο αινιγματικό το κωνικό αντικείμενο που θέλει να αποδείξει προτείνοντάς το με το δεξί χέρι.

Η εικονική εμπειρία ενός μέσου χρήστη θα του επέτρεπε να αναγνωρίσει έναν pileus  δηλαδή ένα δερμάτινο σκούφο που φορούσαν οι απελευθερωμένοι δούλοι. Ένας  πιο έξυπνος αναγνώστης θα έχει ίσως αναγνωρίσει το σύμβολο της πολιτικής ελευθερίας, το οποίο είχε κάνει την είσοδο του στο σύστημα των σημάτων των κερμάτων ήδη πριν από εκατό χρόνια, αλλά όταν ο Μάρκος Ιούνιος Βρούτος, ο δολοφόνος του Καίσαρα, είχε κόψει ένα δηνάριο που έφερε έναν ρωμαϊκό πίλο μεταξύ δύο μαχαιριών και την επιγραφή EID. MAR ("αι ειδοί του Μαρτίου"). Για  τη σημασία αυτής της εικόνας είμαστε σίγουροι  χάρη στη μαρτυρία του ιστορικού Κάσιου Δίωνα (Ρωμαϊκή Ιστορία, 47.25.3): «ο Βρούτος χάραξε επάνω στα νομίσματα [...] έναν Πίλο ανάμεσα σε δύο μαχαίρια, δείχνοντας με αυτό ότι, καθώς και με την επιγραφή ότι αυτός και Κάσιος είχαν απελευθερώσει τη χώρα».

Μέσα από τα κέρματά του, ο Γάλβας επιδιώκει να παρουσιαστεί ως εγγυητής των αρχαίων δημοκρατικών θεσμών μετά το θάνατο του τύραννου Νέρωνα (37-68). Το δηναρίου του Γάλβα είναι μία από αυτές τις τυχερές περιπτώσεις κατά τις οποίες διάφορες πηγές μαρτυριών συμβάλλουν στην αποσαφήνιση της σημασίας της εικόνας. Όμως,  πρώτα απ’ όλα θα πρέπει να υποθέσουμε ότι οι χρήστες των νομισμάτων είχαν αναγνωρίσει επάνω στο ατελές κέρμα τον ίδιο συμβολικό κώδικα που συνέβαλαν στην εξάπλωση του και άλλα μέσα (γλυπτική, ζωγραφική, ρητορική και επικοινωνία μέσω χειρονομίας).