Η γέννηση των θεών και η τάξη του κόσμου

 Η γέννηση των θεών και η τάξη του κόσμου

Της Gabriella Pironti 

Μετάφραση: Γεώργιος Δ. Μυλωνάς

Η προέλευση του σύμπαντος και της θεογονίας, η "γέννηση των θεών", είναι το θέμα του διάσημου ποιήματος του Ησίοδου, με το οποίο διηγείται την αργή και αντιφατική διαδικασία μέσω της οποίας ο κόσμος βρίσκει τελικά την ισορροπία του, υπό την προστασία του Δία, βασιλιά των θεών και των ανθρώπων.

Αν και δεν είναι ένα «έγκυρο» κείμενο, καθώς κυκλοφορούσαν περισσότερες από μία παραδόσεις σχετικές με τη θεογονία στον αρχαίο κόσμο, το ησιόδειο έπος αποτελεί, όπως άλλωστε και τα ομηρικά έπη, σημείο αναφοράς για τους Έλληνες. Κατά την επιλογή του, μέσω της γενεαλογίας και της κατανομής των "τιμημάτων" (timai), η Θεογονία αποδεικνύεται εξίσου σημαντικό έγγραφο για εκείνους που σήμερα θέλουν να κατανοήσουν τον ελληνικό πολυθεϊσμό.

Από το κοσμογονία μέχρι τον "μύθο της διαδοχής"

Στην εξιστόρηση της προέλευσης του σύμπαντος και την ιστορία των αθάνατων θεών, ο Ησίοδος δεν περιορίζεται μόνο στη συλλογή και οργάνωση ενός συνόλου  από παραδόσεις, αλλά μέσω της διαχρονίας της ιστορίας, περιγράφει το παρόν και τιμά το Δία. Με καταγωγή από τη γενιά του Ουρανού ( «Ουρανός») και της Γαίας («Γη»), ο νεότερος γιος του Κρόνου και της Ρέας, ο Δίας είναι η μόνη θεϊκή δύναμη που μπορεί να διασφαλίσει την ισορροπία του σύμπαντος, ενάντια σε οποιαδήποτε απειλή. Μετά από μια μακρά περίοδο συγκρούσεων και πολέμων, στον κόσμο των θεών, αλλά και στον κόσμο των ανθρώπων, βρίσκεται τελικά η ισορροπία, η οποία προστατεύεται από μία θεότητα βασιλικής καταγωγής, που έχει  πρόσβαση στον θρόνο αφού πρώτα αποδείξει τη δύναμή του και γίνεται βασιλιάς κατόπιν αιτήματος και των άλλων θεών: επομένως η βασιλεία του Δία παρουσιάζεται έτσι ως μία μοναρχία κατά μία έννοια εκλεκτική και αξιοκρατική. Στρέφοντας τώρα το βλέμμα στο παρελθόν του κόσμου των θεών, βλέπουμε τον ποιητή να το διηγείται υπό το φως του αιώνιου παρόντος της βασιλείας του Δία.

(φωτογραφία σελίδας 53)

Ο Δίας αγωνίζεται ενάντια στον Κρόνο, ανάγλυφο από το τύμπανο του ναού της Αρτέμιδος στην Κέρκυρα, 600 π.Χ. περίπου, Κέρκυρα, Αρχαιολογικό Μουσείο

Υπάρχουν τρεις αρχέγονες δυνάμεις από τις οποίες προέρχεται ολόκληρο το σύμπαν: πρώτη απ’ όλες το χάος, όχι με την έννοια της αταξίας ή του κενού, αλλά η μεγάλη «Άβυσσος», το μεγάλο ορθάνοιχτο βάραθρο, ένα είδος μαύρης τρύπας που περιέχει τα πάντα, άμορφη και ασταθής. Ακολουθεί η Γαία, η «Γη», σταθερή έδρα με προκαθορισμένα περιγράμματα, η οποία, ωστόσο, έχει τις ρίζες της στα Τάρταρα, περιοχή στο βασίλειο του κάτω κόσμου από την οποία ανοίγουν οι πύλες της αρχέγονης αβύσσου. Τέλος, ο Έρως, μία  ακαταμάχητη έλξη «που χαλαρώνει τα άκρα» (lysimeles), πραγματική μηχανή παραγωγής (Θεογονία, 116-122). Από το Χάος γεννήθηκαν η Νύχτα και ο Έρεβος (το «σκοτάδι», αρσενικού γένους στα ελληνικό ως χώρος).

Αυτές οι δύο θεότητες ενώνονται μεταξύ τους για να δημιουργήσουν την  Ημέρα (Hemere, θηλυκού γένος στην ελληνική γλώσσα) και ο Αιθέρας, εισάγοντας έτσι στο υπό κατασκευή σύμπαν τις βασικές συντεταγμένες του χωροχρόνου.

H Γαία, από την πλευρά της, δημιουργεί μέσω παρθενογένεσης τον Ουρανό, που δεσπόζει πάνω από τη γη, στη συνέχεια, τα όρη, τα οποία καταλαμβάνουν την επιφάνειά της, και στη συνέχεια τη θάλασσα, η οποία αναδεύεται στα βάθη της. Έτσι καθορίζονται τα περιγράμματα που ορίζουν το σύμπαν.

Αφού δημιούργησε τον Ουράνιο, τον αρσενικό σύντροφό της, η Γαία επαναβεβαιώνει τον εαυτό της στο θηλυκό. Αντιμέτωποι, ο ένας με τον άλλο, σχηματίζουν το πρώτο ζευγάρι, τον "Ουρανό" και τη "Γη", και δημιουργούν μια θεϊκή φυλή προοριζόμενη να κυβερνήσει το σύμπαν.

Μεταξύ των τρομερών παιδιών του Ουρανού και της Γαίας είναι οι Κύκλωπες που δεν πρέπει να συγχέονται με τον Πολύφημο και τους συντρόφους του, καθώς και οι Εκατόγχειρες όλοι τους κάτοχοι πανίσχυρων όπλων όπως ο κεραυνός, οι αστραπές, οι βροντές, που έχουν στη διάθεσή τους μια ασύμμετρη φυσική ισχύ. Από το αρχέγονο ζευγάρι γεννιούνται επίσης άλλες θεότητες, που στη συνέχεια ονομάζονται «Τιτάνες», επειδή θα ταχθούν (στην ελληνική titainein) εναντίον του πατέρα τους Ουρανού. Φοβούμενος τους απογόνους του και φθονώντας για τη δύναμή τους, ο Ουρανός τους εξορίζει στα βάθη της Γαίας και γι’ αυτό το λόγο, η μητέρα τους στη συνέχεια, καταστρώνει ένα σχέδιο εναντίον του Ουρανού που μόνο ο νεότερος γιος τους, ο Κρόνος (δεν πρέπει να συγχέεται με το «Χρόνος»), έχει την τόλμη να το πράξει. Αυτή είναι η πρώτη κίνηση του λεγόμενου «κληρονομικού μύθου»: οπλισμένος από τη Γαία με ένα δρεπάνι, ο Κρόνος, ο θεός της  ανεστραμμένης ευφυΐας (ankylometes), ευνουχίζει τον Ουρανό, και  γίνεται βασιλιάς των αθάνατων θεών με εξαπάτηση και βία. O Ουρανός καταριέται το γιό του και όπως θα δούμε στη συνέχεια ο Δίας, με την ολοκλήρωση του «μύθου της διαδοχής», για να εκπληρώσει την προφητεία του Ουρανού θα επιβάλει την κατάλληλη ποινή στον ένοχο, εκθρονίζοντας τον Κρόνο και φυλακίζοντάς τον για πάντα του, μαζί με τους Τιτάνες, στα βάθη των  Ταρτάρων.

Έχοντας ενωθεί με την αδελφή του Ρέα, ​​ο Κρόνος θα δημιουργήσει τρεις θεές την Εστία, τη Δήμητρα και την Ήρα και τρεις θεούς, τον Άδη, τον Ποσειδώνα και τον Δία. Παρά το γεγονός ότι με τη σειρά του ανατράπηκε, ο Κρόνος καταπίνει τα παιδιά του μόλις γεννηθούν, ώστε να μην τους επιτρέψει να δράσουν και να ανυψώνονται ενάντια στην εξουσία του. Αλλά τη στιγμή της γέννησης του Δία, η Ρέα θα βοηθηθεί από τον Ουρανό και τη Γαία και θα δράσει ενάντια στο σύζυγό της, βασιζόμενη στο έγκλημα που διέπραξε ο Κρόνος εναντίον του πατέρα του. Κατά τη γέννηση του Δία, ο Κρόνος δεν αντιλαμβάνεται ότι αντί για τον Δία κατάπιε μία τεράστια πέτρα του και κατά συνέπεια, ο Δίας είναι πλέον ελεύθερος να μεγαλώσει και να αναπτύξει δύναμη, μέχρι τη στιγμή που ο ίδιος θα στραφεί εναντίον του Κρόνου και θα τον αναγκάσει να βγάλει από μέσα του τους θεούς που είχε καταπιεί. Στη συνέχεια αρχίζει ένας μακρύς πόλεμος ανάμεσα στους Τιτάνες και τους Κρονίδες.