Το κοινό Πάσχα ορθόδοξων και καθολικών στην Τήνο

Τα έθιμα που φτάνουν μέχρι σήμερα κι εκείνα που δεν τηρούνται πια


Τις τελευταίες δεκαετίες έχει καθιερωθεί ο επιτάφιος του Αγίου Νικολάου - Αγίου Ελευθερίου να φτάνει έως την παραλία Καλάμια και να μπαίνει στη θάλασσα μαζί με τον ιερέα, τους ψάλτες και τα παιδιά που κρατούν τα εξαπτέρυγα. Μέσα στο νερό γίνεται δέηση για τους «εν ναυαγίω πνιγέντας» και ζητείται η προστασία των ναυτικών από τον Άγιο Νικόλαο

Ιδιαίτερο στοιχείο στο «τραπέζι της αγάπης» της Λακκωτιανής είναι οι «ροδαριές», λουλούδια στο πιρούνι μαζί με μεζεδάκια, καθώς και σημειώματα με ευχές και στιχάκια. Κάθε λουλούδι, ανάλογα με το είδος και το χρώμα του, έχει διαφορετική σημασία καθώς ορισμένες φορές οι... «πονεμένοι» στέλνουν και αγκάθια


Χριστούγεννα στην πόλη και Πάσχα στο χωριό ή, μάλλον, στο νησί εν προκειμένω, μιας και τα έθιμα στην Τήνο, σε συνδυασμό με την ύπαρξη ορθόδοξων και καθολικών, οι οποίοι αποτελούν το ένα τρίτο των κατοίκων του νησιού, δίνουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στο Πάσχα. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, μετά τη Β’ Βατικανή Σύνοδο, καθολικοί και ορθόδοξοι γιορτάζουν μαζί, ενώ είναι πολλές οι οικογένειες στις οποίες συνυπάρχουν ορθόδοξοι και καθολικοί.

Σύμφωνα με τον εθνολόγο - λαογράφο δρ. Αλέκο Φλωράκη την Κυριακή των Βαΐων, όταν διακόπτεται «η αυστηρή νηστεία της Σαρακοστής», στις εκκλησίες μοιράζονται τα «βάγια» (κλαδάκια ελιάς), τα οποία καίνε για ξεμάτιασμα και «τα χρησιμοποιούν ως αποτρεπτικό των δαιμόνων». Από τη Μεγάλη Πέμπτη αρχίζουν οι προετοιμασίες για το Πάσχα. «Γυναίκες ζυμώνουν τα κουλουράκια και τα τσουρέκια». Απαραίτητο γλύκισμα των εορτών παραμένουν οι τυρόπιτες από ανάλατη τηνιακή μυζήθρα: τα «τσιμπητά τυροπιτάκια» ή αλλιώς «λυχναράκια», καθώς και τα «σκεπασταράκια».

Σύμφωνα με τον κ. Φλωράκη, «στους ναούς των καθολικών τελείται και σήμερα το μεσαιωνικό έθιμο των “Μυστηρίων του Πάθους” ή τα κοινώς λεγόμενα “καντράκια”. Είκοσι εννέα εργαλεία και αντικείμενα σχετιζόμενα με το πάθος του Χριστού, ζωγραφισμένα σε ξύλο ή χαρτόνι (καντράκια), υψώνονται διαδοχικά από παιδιά στο μέσον της εκκλησίας, ενώ παράλληλα ψάλλονται ομοιοκατάληκτα τετράστιχα σε λαϊκή γλώσσα. Προηγούνται ανάλογα ποιήματα στο τοπικό ιδίωμα: ο “Θρήνος του Εσταυρωμένου” και ο “Θρήνος της Παναγίας της Πονεμένης”».

Από τον επιτάφιο στις «τριμπονιές»

Τη Μ. Παρασκευή οι ενορίες και τα χωριά συναγωνίζονται για τον «καλύτερο» επιτάφιο. Σύμφωνα με την παράδοση, τον στολίζουν ελεύθερα κορίτσια με «μαντιές» ή αλλιώς βιολέτες, ενώ στα κατώφλια και στις αυλές των σπιτιών «οι γυναίκες θυμιάζουν και πετούν λουλούδια. Παράλληλα πάνω στις πεζούλες ανάβουν κεριά». Στη Χώρα, αναφέρει ο λαογράφος, «τα επιτάφια» των τεσσάρων ενοριών και της Παναγίας συγκεντρώνονται στην παραλιακή πλατεία, όπου γίνεται κοινή δέηση.

Τις τελευταίες δεκαετίες, σημειώνει ο Αλέκος Φλωράκης, έχει καθιερωθεί ο επιτάφιος του Αγίου Νικολάου - Αγίου Ελευθερίου να φτάνει έως την παραλία Καλάμια και να μπαίνει στη θάλασσα μαζί με τον ιερέα, τους ψάλτες και τα παιδιά που κρατούν τα εξαπτέρυγα. Μέσα στο νερό γίνεται δέηση για τους «εν ναυαγίω πνιγέντας» και ζητείται η προστασία των ναυτικών από τον Άγιο Νικόλαο. Στη συνέχεια ο επιτάφιος περνά και από το νεκροταφείο, ενώ περιφέρεται και από την καθολική ενορία.

Μετά το τέλος της ακολουθίας, «γυναίκες, άντρες και παιδιά ξεκινούν κρατώντας φαναράκια για να ανάψουν τα καντήλια στα ξωκλήσια».

Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, την ώρα που ο ψάλλεται το «Ανάστα ο Θεός κρίνων την γην», ο παπάς της ενορίας σκορπίζει λεμονόφυλλα. Μάλιστα η παράδοση λέει ότι όποιος πιάσει λεμονόφυλλο πριν πέσει κάτω το βάζει στο πορτοφόλι του «για να ’χει πάντα λεφτά». Αν το πιάσει ανύπαντρη κοπέλα, «θα παντρευτεί στον χρόνο». Ενώ τα πεσμένα χρησιμοποιούνται «για να μην τρώει τα ρούχα ο σκόρος». Την ίδια μέρα ολοκληρώνονται οι προετοιμασίες για το Πάσχα και ετοιμάζονται το βραδινό φαγητό, η παραδοσιακή μοσχαρίσια σούπα ή -πιο πρόσφατα- η μαγειρίτσα.

Τη νύχτα της Ανάστασης, σε ορισμένα χωριά του νησιού, ρίχνουν «τριμπονιές» με τα τριμπόνια -όπλα τα οποία «γεμίζουν» από μπροστά.

Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα γίνεται ο εσπερινός της Αγάπης και, όπως περιγράφει ο κ .Φλωράκης, λιτανεύεται στους δρόμους η εικόνα της Ανάστασης σε κοντάρι, με στεφάνι από λουλούδια γύρω της. Μάλιστα εκείνη την ώρα υπάρχει έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα σε κοντινά χωριά για το ποιο θα ρίξει τις περισσότερες «τριμπονιές».

Τα «τραπέζια της αγάπης»

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν, σύμφωνα με τον Αλ. Φλωράκη, τα «τραπέζια της αγάπης», όπου οι χωριανοί έχουν την ευκαιρία να φάνε και να γιορτάσουν όλοι μαζί. Συγκεκριμένα στον Κτικάδο, τη Δευτέρα του Πάσχα, στρώνεται ένα μακρόστενο πέτρινο τραπέζι, όπου κάθεται το σύνολο των ορθοδόξων του χωριού.

Μοσχάρι σούπα μαγειρεμένο σε καζάνια είναι το παραδοσιακό φαγητό, το οποίο συνοδεύεται και από άλλα εδέσματα. Αργότερα ο παπάς μνημονεύει τους νεκρούς του χωριού από το 1746 μέχρι σήμερα. Τέτοια τραπέζια γίνονται και στα καθολικά χωριά καθ’ όλη τη διάρκεια της εβδομάδας του Πάσχα.

Την Κυριακή του Θωμά γιορτάζεται στα Υστέρνια η «Παναγία η Λακκωτιανή». Στο πανηγύρι καταναλώνονται «ταμένα» ζώα, αφού όποιος χάνει κάποιο το τάζει στη Λακκωτιανή για να το βρει. Το φαγητό που προσφέρεται είναι κρέας και σούπα. Ιδιαίτερο στοιχείο στο «τραπέζι της αγάπης» της Λακκωτιανής είναι οι «ροδαριές», λουλούδια στο πιρούνι μαζί με μεζεδάκια, καθώς και σημειώματα με ευχές και στιχάκια. Κάθε λουλούδι, ανάλογα με το είδος και το χρώμα του, έχει διαφορετική σημασία καθώς ορισμένες φορές οι... «πονεμένοι» στέλνουν και αγκάθια.

Έθιμα που χάθηκαν

Υπάρχουν όμως και έθιμα στην Τήνο τα οποία έχουν πάψει να τηρούνται. Παλαιότερα, το Σάββατο του Λαζάρου, οι γυναίκες ζύμωναν τα «λαζαράκια», κουλούρια πλεγμένα σε κοτσίδα, που τα πήγαιναν στην εκκλησία την Κυριακή. Ενώ τη Μεγάλη Πέμπτη ετοίμαζαν τσουρέκια για τα παιδιά. «Βλαχούλες» για τα κορίτσια και «αξιωματικούς» για τα αγόρια. Την Κυριακή των Βαΐων, μετά τη λειτουργία, τα παιδιά συνήθιζαν να γυρίζουν στους δρόμους κρατώντας στεφάνια από βάγια και λουλούδια, τα οποία στη συνέχεια τα έριχναν στη θάλασσα κάνοντας θόρυβο με «ναργινάρες» (ροκάνες).

Στα καθολικά χωριά την Κυριακή του Πάσχα υπήρχε το έθιμο να φτιάχνουν αχυρένιο άνθρωπο, τον Ιούδα, τον οποίο έφτυναν, έβριζαν και φώναζαν «προδότη». Στη συνέχεια τον κρεμούσαν και τον έκαιγαν. Μάλιστα, όπως σημειώνει ο Αλ. Φλωράκης, το «κάψιμο του Ιούδα» έπαιρνε στην Τήνο μερικές φορές χαρακτήρα διαπόμπευσης, καθώς, αντί για αχυρένιο ομοίωμα, υποδυόταν τον Ιούδα ένας χωρικός διαλεγμένος με κλήρο. Ο ατυχής χωρικός ήταν αναγκασμένος να περάσει μέσα από το χωριό και να υποστεί «ξύλο, βρισιές και φτυσίματα των συγχωριανών του».

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ωστόσο και το έθιμο σύμφωνα με το οποίο, στην περιοχή του Πανόρμου, έως τη δεκαετία του 1960, στήνονταν κούνιες για τις κοπέλες. Τα παλικάρια του χωριού έσπρωχναν τις κούνιες φτιάχνοντας δίστιχα και εκφράζοντας την αγάπη τους.