B΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ:
ΓΕΦΥΡΩΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΜΝΗΜΕΣ ΔΥΟ ΛΑΩΝ
Κουτράκης Σπυρίδων (sout1972@yahoo.gr)
Μεταπτυχιακός φοιτητής Α.Π.Θ. – Καθηγητής Ιταλικής Γλώσσας. Θεσσαλονίκη
Μπίκα Στυλιανή (stelbika@gmail.com)
Yποψήφια Διδάκτορας Α.Π.Θ. – Καθηγήτρια Ιταλικής Γλώσσας. Θεσσαλονίκη
Τσέκρελη Όλγα (olgats76@yahoo.gr)
Mεταπτυχιακή φοιτήτρια Α.Π.Θ. – Καθηγήτρια Ιταλικής Γλώσσας. Θεσσαλονίκη
Σκοπό της παρούσας ανακοίνωσης αποτελεί η εκμετάλλευση – αξιοποίηση της καταγραφής των προσωπικών εμπειριών ανθρώπων που έδρασαν σε μια ορισμένη χρονική στιγμή, καθώς και όσων
ήρθαν σε άμεση επαφή και διέσωσαν τις μαρτυρίες και τις μνήμες όλων εκείνων που είχαν
συμμετάσχει και τις οποίες μετουσίωσαν σε λόγο και τέχνη.
Με αφορμή τις μνήμες των Γιάννη Μπεράτη, Στρατή Μυριβίλη, Λιλίκας Νάκου, Άγγελου
Τερζάκη, Giorgio Bassani, Italo Calvino και Nuto Revelli, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπήρξαν και οι
μόνοι, οι οποίοι βίωσαν τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε έχοντας συμμετάσχει ενεργά -ακόμη και στην
πρώτη γραμμή του μετώπου - είτε έχοντας παραμείνει στα μετόπισθεν προσεγγίζουμε την τέχνη που
ασχολήθηκε με τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο (ζωγραφικοί πίνακες, γλυπτά, σκίτσα). Οι
συγκεκριμένοι λογοτέχνες χρησιμοποίησαν ως υλικό για τα γραπτά τους τις ιστορίες ζωής τους και
μετέφεραν τα όσα βίωσαν επιθυμώντας να κληροδοτήσουν στις επόμενες γενιές ένα πολυτιμότατο
υλικό. Οι καλλιτέχνες από την πλευρά τους –άλλοι σύγχρονοι του ιστορικού γεγονότος και άλλοι
μεταγενέστεροι αυτού- κρατούν ζωντανή τη μνήμη γεφυρώνοντας τις κοινές εμπειρίες των δύο λαών.
Όλα αυτά μπορούν να αποτελέσουν χρήσιμο εργαλείο στα χέρια του «δασκάλου» στο πλαίσιο της
εκπαιδευτικής δραστηριότητας τόσο σε Ελλάδα όσο και σε Ιταλία.
Επιπλέον, κατά την συγκεκριμένη έρευνα προέκυψαν ερωτήματα στα οποία και επιδιώξαμε να βρούμε
μια απάντηση:
- πώς διασταυρώνονται οι οδυνηρές προσωπικές εμπειρίες δύο ανεξάρτητων και κυρίαρχων
κρατών
- πώς μπορούν οι συγκεκριμένες εμπειρίες να αποτελέσουν χρήσιμα εργαλεία της εκπαίδευσης
όλων των βαθμίδων
- πώς η χρήση των εμπειριών αυτών μετατρέπεται σε εικόνα και συναίσθημα μέσα από την
Τέχνη γεφυρώνοντας τις μνήμες των δύο λαών
Κινούμενοι λοιπόν προς μια τέτοια κατεύθυνση, παρουσιάζουμε και την διεπιστημονική
λειτουργία της συγκεκριμένης εκπαιδευτικής δραστηριότητας, η οποία εμπλέκει τις επιστήμες της
Ιστορίας, της Τέχνης, των Πολιτικών Επιστημών και φυσικά της Φιλολογίας.
Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος και ειδικότερα η ελληνο-ιταλική σύρραξη του
’40-’41 αποτέλεσε μια τραγική εμπειρία στη μακραίωνη ιστορία των δύο λαών. Την
καταγραφή του τι πραγματικά συνέβη εκείνη την περίοδο την έχει αναλάβει η
επίσημη ιστορία, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη δημιουργία της εθνικής
συνείδησης του κάθε λαού. Ωστόσο, την διατήρηση της μνήμης εκείνων των
γεγονότων την αναλαμβάνουν (εκτός της ιστορίας) η λογοτεχνία και η τέχνη, οι
οποίες απηχούν υποκειμενικά τα συμβάντα λόγω της επίδρασης των προσωπικών
βιωμάτων, των αντιλήψεων και των πεποιθήσεων που ο κάθε δημιουργός φέρει μέσα
του υπαρξιακά, αλλά και εξαιτίας των προϋποθέσεων που τίθενται από εκείνους που
αναθέτουν τα έργα στην περίπτωση της εικαστικής δημιουργίας. Εξάλλου, όπως
αναφέρει και ο Γεώργιος Φρέρης1
,η ιστορία αποτελεί κύτταρο της λογοτεχνίας, την
οποία και εμπλουτίζει με ένα πλήθος στοιχείων και καταστάσεων,ενώ η λογοτεχνία
από την πλευρά της συμβάλλει στην καταξίωση της ιστορίας στη μαζική συνείδηση.
Αυτή η αλληλεπίδραση, σε συνδυασμό και με τα έργα τέχνης διασταυρώνει
τις οδυνηρές εμπειρίες δύο λαών, ελλήνων και ιταλών στην περίπτωσή μας.
Οι συγγραφείς Γιάννης Μπεράτης, Στρατής Μυριβίλης, Λιλίκα Νάκου,
Άγγελος Τερζάκης, GiorgioBassani, ItaloCalvino και NutoRevelli, θέλησαν να
περάσουν τα δικά τους μηνύματα μέσα από την εξιστόρηση προσωπικών εμπειριών
τόσο των πολεμικών γεγονότων που έζησαν, όσο και της καθημερινής ζωής. Ο κάθε
συγγραφέας μέσα από την αφηγηματική οργάνωση του λόγου του, μας παρουσιάζει
μια σειρά από γεγονότα, πλοκές, δράσεις και αντιδράσεις για να φτάσει στο τέλος στο
ποθητό γι’ αυτόν αποτέλεσμα. Μιλά με τρόπο διαφορετικό αλλά ουσιαστικό. Κάνει
λόγο για πολεμικές επιχειρήσεις και στρατιωτικά γεγονότα. Παρουσιάζει τις
λεπτομέρειες, τα περιστατικά της ζωής, τα διάφορα επεισόδια που βίωσαν όσοι
έμεινα στα μετόπισθεν. Έτσι εμψυχώνεται με άριστο τρόπο η ατμόσφαιρα της εποχής,
ξετυλίγοντας πολλές από τις ανθρώπινες πλευρές του δράματος, αναπτύσσοντας
σύνθετες ερμηνείες και αναπαριστώντας ζωντανά τα όσα συνέβησαν. Έτσι ο
αναγνώστης «υποχρεώνεται» να σκεφτεί κριτικά επάνω στο ίδιο το ιστορικό γεγονός
περνώντας μέσα από ιδεολογίες, πολιτική, συμφέροντα, φόβους και ευθύνες ώστε να
βρίσκεται μέσω των εμπειριών του αυτών σε συνεχή πνευματική εγρήγορση.
Oι συγγραφείς με το έργο τους επιβεβαιώνουν ότι η λογοτεχνία αποτελεί μέρος της
κοινωνικής αλυσίδας καθώς μέσα της συμπυκνώνεται η ίδια η κοινωνία. Ο
λογοτεχνικός λόγος έχει τη δυναμική να προκαλέσει αντιδράσεις, συμπάθειες,
αντιπάθειες, να ασκήσει κριτική στο κοινωνικό γίγνεσθαι, να προβληματίσει, να
αμφισβητήσει ή ακόμη και να ενσωματωθεί μέσα στο σύστημα για το αλλάξει, να το
πολεμήσει, να το διορθώσει ή να το καλυτερεύσει.
Γράφει ο Καλβίνο:
[…] Κι όπως σε ένα παιχνίδι, το μόνο που αποζητούσε (ενν. τον Μουσολίνι) ήταν η συνενοχή
των άλλων, δηλαδή ένα τίποτα, τόσο που σχεδόν ήμασταν έτοιμοι να ενδώσουμε στον πειρασμό
και να του την παραχωρήσουμε, για αν μην του χαλάσουμε τη γιορτή, τόσο που νιώθαμε σχεδόν
μια αίσθηση ενοχής όταν συνειδητοποιούσαμε ότι όλοι ήμασταν πιο ενήλικες από αυτόν, και
δεν θέλαμε να παίξουμε το παιχνίδι του2
.
αλλά και η Λιλίκα Νάκου,
Τα Κράτη όπως είναι, μόνο να αγοράζουνε κανόνια και να σκοτώνουνε τους ανθρώπους
ξέρουνε !
Αχ, Σπύρο, για να δούμε, μπας και καλυτερέψει ο κόσμος όσο συ να μεγαλώσεις ή πάλε τα ίδια
θα ’ναι; … Τουλάχιστο να ζούσατε, σεις τα παιδιά, πιο ύστερα, καλά. Εμείς φάγαμε άδικα τη
ζωή μας εδώ στην Ελλάδα, με τους πολέμους και τη φτώχεια 3
ενώ ο Τερζάκης αναφωνεί:
Τους πολέμους τους κάνουν οι χωρικοί και οι ηλίθιοι.4
την στιγμή κατά την οποία ο Revelli παραδέχεται ότι:
Γνωρίζουν (ενν. οι αλπινιστές) ότι με τον πόλεμο έχουν μόνο χάσιμο και κανένα κέρδος.5
2 2Calvino I., Η είσοδος στον πόλεμο, Καστανιώτης, Αθήνα, 2005, σ. 34.
3 3 Νάκου Λ., Η κόλαση των παιδιών, Εστία, Αθήνα, 2006, σ. 47.
4 4 Τερζάκη Α. Απρίλης, το βιβλίο του γιού μου, Εστία, Αθήνα, 19--?, σ. 92.
5 5Revelli N., Le due guerre, Guerra fascista e guerra partigiana, Einaudi, Torino, 2005, σ. 71.
Για να φτάσει ο Μυριβήλης με μια εικόνα να δείξει αυτό το χάσιμο:
Η λαγκαδιά γιόμισε χλαπαταγή, καπνούς και φωνές. Είχανε χτυπηθεί καμιά δεκαριά παιδιά,
ανάμεσά τους και τέσσερις σκοτωμένοι […] με τους βαριά λαβωμένους κι ο Μελέτης […] ο
γιατρός ήτανε πολύ χλωμός, έβλεπες πως η ζωή έφευγε ολοένα από τη μικρή πληγή6
«Η ιστορία είναι αφήγηση πράξεων ανθρώπων και όχι ημιθέων και για να δώσει
ωφέλιμα διδάγματα πρέπει να λέει την αλήθεια με όλες τις ατέλειες και μικρότητες
που έχει ο άνθρωπος κι αντανακλούν στα έργα του»7
. Μέσα από την αντανάκλαση
της ανάμνησης που απέμεινε από τους ανθρώπους αυτούς (ημερολόγια,
απομνημονεύματα, επίσημα αρχεία κ.α.) αλλά και με το πλεονέκτημα που δίνει η
χρονική απόσταση, σήμερα έχουμε τη δυνατότητα, ανασυνθέτοντας την εποχή μέσα
από τις σελίδες των λογοτεχνικών βιβλίων, να προσπερνάμε τη ντροπή της ήττας
στεκόμενοι με θάρρος και ειλικρίνεια απέναντι σε όλους αυτούς που εκπλήρωσαν το
καθήκον τους και από τις δύο μεριές.
Η Τέχνη με τη σειρά της εκφράζει ιδέες και
συναισθήματα, δίνοντας την ευκαιρία στους ανθρώπους να συνδιαλεχθούν μεταξύ
τους8
, να εκφράσουν τις διάφορες πτυχές του πολιτισμού τους, να έρθουν πιο κοντά
και να γεφυρώσουν χάσματα. Στην περίπτωσή μας, μια σειρά έργων τέχνης, που
βρίσκονται σε Ελλάδα και Ιταλία επιτελούν τον τριπλό σκοπό της διατήρησης της
μνήμης του γεγονότος, της απόδοσης τιμής στους πεσόντες και λειτουργούν
αποτρεπτικά για το μέλλον υπερθεματίζοντας την αξία της ειρήνης.
Το μνημείο των πεσόντων του Β’ παγκοσμίου πολέμου στοS. AngelodiGatteo.
Το μνημείο9
αποσκοπεί να αποτελέσει έναν ύμνο στη ζωή, υπογραμμίζοντας
παράλληλα το πόσο εύθραυστα είναι τα απολυταρχικά καθεστώτα. Αυτές ακριβώς τις
έννοιες αισθητοποιεί η μορφή του γλυπτού, με το πέταγμα των περιστεριών προς τον
ουρανό, ενώ η όλη ανοδική κίνηση παραπέμπει ευθέως στην απελευθέρωση της
Ιταλίας. Υμνεί τη ζωή και γιορτάζει για την κατακτηθείσα λευτεριά.
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει και στο Μνημείο των πεσόντων Ιταλών, το
οποίο δεν έχει στηθεί επί Ιταλικού εδάφους, αλλά επί Ελληνικού και συγκεκριμένα
στην Κεφαλονιά, προκειμένου να τιμήσει τους χιλιάδες Ιταλούς που έπεσαν από τα
πυρά Γερμανών αρνούμενοι να παραδώσουν τα όπλα τους.
Το μνημείο αποτελεί αφιέρωμα σε αυτούς που δεν θέλησαν να παραδοθούν
και θυσιάστηκαν σε έναν από τους χειρότερους πολέμους και σε μια από τις πιο
απάνθρωπες μάχες που έλαβαν χώρα στο νησί.
Ενώ με μνημεία πεσόντων τιμώνται οι στρατιώτες που
θυσιάστηκαν στα πεδία των μαχών για την υπεράσπιση της πατρίδας, ανάλογη
αντιμετώπιση έχει επιφυλαχθεί και για τους «ήρωες της καθημερινότητας» όπως το
έργο του Κώστα Δομπούλα η Ηπειρώτισσα του παραγγελία της Ηπειρωτικής Εστίας,
στην στάση του Πύργου στη Θεσσαλονίκη
Αντίστοιχα ο Roberto
Russo με το έργο του Resistenza και ο ArturoMaggio με το La seconda Guerra
mondiale συντηρούν για την ιταλική πλευρά τη μνήμη εκείνης της περιόδου.
Kαι αν η συμβολή όλων των παραπάνω δεν αμφισβητείται στην καθημερινή
ζωή, εξίσου σημαντικός είναι και ο ρόλος που διαδραματίζουν στην εκπαιδευτική
δραστηριότητα. Το σύγχρονο σχολείο χρειάζεται να έχει ως βασική του επιδίωξη την
ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του νέου ανθρώπου και γι’ αυτό το λόγο
δεν στοχεύει μόνο στην απόκτηση γνώσεων και πληροφοριών που θα αποτελέσουν τα
εφόδιά του στην ανεύρεση επαγγέλματος αλλά χρειάζεται να τον καλλιεργήσουν
συναισθηματικά και ανθρωπιστικά οδηγώντας τον στην απόκτηση αισθητικής
εμπειρίας. Ο συνδυασμός αυτών θα βοηθήσει το μαθητή στο να αποκτήσει συνείδηση
του εαυτού του και να ενταχθεί ομαλά σε μια κοινωνία πολυπολιτισμική και διαρκώς
μεταβαλλόμενη10. Η παιδεία που βασίζεται στη γνώση πατά σε στέρεο έδαφος. Η
διαδρομή της μνήμης στα ιστορικά γεγονότα είτε γίνει ατομικά είτε ομαδικά «επιδρά
πάντοτε στη δημιουργία της απαραίτητης εθνικής ωριμότητας»11 και συντηρεί
εικόνες, ενεργοποιεί συναισθήματα, διαμορφώνει συνειδήσεις. Προκαλεί το
ενδιαφέρον και βοηθά στην ευαισθητοποίηση του μαθητή που είναι ταυτόχρονα
θεατής – αναγνώστης. Δημιουργείται ένας νέος που καλλιεργείται νοητικά και ηθικά
και αποκτά τα εφόδια ώστε να γίνει ενεργός πολίτης που θα μετέχει συνειδητά στα
κοινά και θα ασκεί κριτική ενώ παράλληλα θα είναι σε θέση να επικοινωνεί μέσα σε
διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, να διαμορφώνει και να ανταλλάσσει
απόψεις, προωθώντας έτσι το διάλογο και την ανάπτυξη του πολιτισμού.
Σύμφωνα με όσα παρουσιάζει στο βιβλίο του Art Education and Human
Development ο Ηοward Gardner12 αλλά και το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών13 για
τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας στην Ελλάδα μπορούμε να κατανοήσουμε πως μέσα
από την ανάγνωση του λογοτεχνικού κειμένου και την παρατήρηση του έργου τέχνης:
• εκφράζονται πανανθρώπινες αξίες και οι λαοί συνειδητοποιούν ποιοι είναι
προσφέρεται μια διανοητική και συναισθηματική εμπειρία πολλές φορές
οδυνηρή, που θα οδηγήσει στη σωστή ερμηνεία των γεγονότων.
• συντελείται η αναπαράσταση της πραγματικότητας περασμένη από το φίλτρο
του συγγραφέα ή του καλλιτέχνη και παρουσιάζονται οι ιδέες, οι αξίες και οι
πεποιθήσεις της εποχής στην οποία αναφέρονται,
• διεγείρονται οι αντιλήψεις και οι ιδέες μας για τον κόσμο και τη ζωή.
Με την αξιοποίηση των έργων Τέχνης κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας,
πραγματοποιείται μια σφαιρική προσέγγιση των μαθημάτων ανθρωπιστικού και κοινωνικού
περιεχομένου όπως είναι η ιστορία, η κοινωνική και πολιτική αγωγή, τα θρησκευτικά14
.
Λογοτέχνες, καλλιτέχνες και ιστορικοί, με τον τρόπο του ο καθένας, συμβάλλουν στο να μην
καταλαγιάσει η μνήμη για όλα όσα έζησαν τόσο οι ίδιοι όσο και χιλιάδες λαού και στα δύο
έθνη. Γιατί έχει νόημα να αναβιώνουν αλλά και να επιβιώνουν οι μνήμες της εποχής εκείνης
ώστε οι λαοί να μη ξεχνούν αλλά να συνεχίζουν να ζουν, να εργάζονται και να δημιουργούν
αφομοιώνοντας το ξένο και το αλλότριο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Βώρος, Φ., (1995). «Αξιοποίηση της τεχνολογίας στη διδασκαλία της
Ιστορίας». Τα Εκπαιδευτικά, 37, 193-21.
• Calvino I., Η είσοδος στον πόλεμο, Καστανιώτης, Αθήνα, 2005.
• Gardner Η., Art Education and Human Development, The Getty Institute for
the Arts. Los Angeles, California, 1990
• Καλλέργης Η. Εμμ., (1990), Γύρω από το ιστορικό μυθιστόρημα, περ.
Διαδρομές, 18, 87-88.
• Μυριβήλης Σ., To βυσινί βιβλίο: φυλάκιο βήτα δύο και άλλα διηγήματα, Εστία,
Αθήνα, 1959.
• Νάκου Λ., Η κόλαση των παιδιών, Εστία, Αθήνα, 2006.
• Παπανούτσος Ε., Αισθητική, Nόηση, Αθήνα, 2003.
• Revelli N., Le due guerre, Guerra fascista e guerra partigiana, Einaudi,
Torino, 2005.
• Ρηγόπουλος, Γ., (1989). «Είναι μονοδιάστατο το Έργο Τέχνης;». Εικαστική
Παιδεία, 6, 34-40.
• Τερζάκη Α. Απρίλης, το βιβλίο του γιού μου, Εστία, Αθήνα, 19--?.
• Τσέρβι Μ., Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, Alvin Redman Hellas, Αθήνα, 1967.
• Φρέρης Γ., στο Η λογοτεχνία ως τοπογραφία της ιστορικής μνήμης, στο Δια-
1 14 Βώρος, Φ., (1995). «Αξιοποίηση της τεχνολογίας στη διδασκαλία της Ιστορίας». Τα Εκπαιδευτικά,
37, 193-213& Ρηγόπουλος, Γ., (1989). «Είναι μονοδιάστατο το Έργο Τέχνης;». Εικαστική Παιδεία, 6,
34-40.
Κουτράκης, Μπίκα,Τσέκρελη B ΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΓΕΦΥΡΩΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΜΝΗΜΕΣ ΔΥΟ ΛΑΩΝ 24 grammata.com 9κείμενα, Ετήσια έκδοση Εργαστηρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας Α.Π.Θ., τ.
5, Θεσ/νίκη 2003.
ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ (ημ/νία προσπέλασης 5/4/2012)
http :// www. pi -
schools. gr / download / programs / depps /4 deppsaps _ Logotexnias _ Gymnasiou. pdf
http://www.phorum.gr/viewtopic.php?
f=45&t=123868&start=20http://www.phorum.gr/viewtopic.php?
f=45&t=123868&start=20
http :// prasinosmperes. gr / gr / content /& tid =117
http :// www. quirinale. it / qrnw / statico / artecultura / mostre /2011_ SantEgidio / immagini -
htm /3_ big. htm http :// www. quirinale. it / qrnw / statico / artecultura / mostre /2011_ SantEgidi
o / immagini - htm /5_ big. htm http :// www. nhmuseum. gr / details 2. php ?
lang =1& wh =1& the 1 id =1& the 2 id =7& the 3 id =23& theid =28& open 1=1& open 2=7& ope
n 3=23& thepid =327& page =2
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου