Ο Διαχρονικός Μύθος της Μέδουσας, Eνός Θύματος Βιασμού που Μετατράπηκε σε Τέρας

Από την αρχαιότητα, η Γοργόνα με τα φίδια για μαλλιά ήταν ένα σεξουαλικοποιημένο σύμβολο της οργής των γυναικών.

Christobel Hastings, 12 04 2018

Στους εξέχοντες τοίχους της γκαλερί Uffizi στη Φλωρεντία, υπάρχει ένας πίνακας του Caravaggio που απεικονίζει ένα θηλυκό πλάσμα με φιδίσιες μπούκλες. Το θέμα είναι τόσο εντυπωσιακό και τρομακτικό, ώστε ο ποιητής του 16ου αιώνα Gapsare Murtola έγραψε κάποτε, «Φύγετε, επειδή αν τα μάτια σας παγώσουν από κατάπληξη, θα σας κάνει πέτρα». Με μαλλιά-ερπετά που στριφογυρίζουν, στόμα ορθάνοιχτο κι ένα κομμένο κεφάλι που αιμορραγεί, το πλάσμα απεικονίζεται τη στιγμή που συνειδητοποιεί ότι έχει αποκοπεί από το σώμα του. Δεν είναι άλλο από τη Μέδουσα.

Από τις πρώτες μέρες του δυτικού πολιτισμού, όταν οι μύθοι σφυρηλατούνταν με φωτιά και πέτρα, η κοινωνία γοητευόταν από τη φαντασία των αρχαίων Ελλήνων. Οι αρχαιοελληνικοί μύθοι είναι γεμάτοι θεούς, Τιτάνες και γίγαντες, ενώ μια πληθώρα μυθολογικών τεράτων έχουν καθηλώσει τους θεατές στη μεγάλη οθόνη. Όμως, πιθανόν κανένας γυναικείος χαρακτήρας δεν είναι τόσο δημοφιλής, όσο η Μέδουσα που μπορούσε να πετρώσει τους άνδρες με ένα της βλέμμα.

Από μια «κακιά» με στενή στολή στο The Powerpuff Girls μέχρι την καυστική μεταφορά για την πρωθυπουργό της Μεγάλης Βρετανίας Margaret Thatcher, στο γνωστό τραγούδι των UB40 «Madam Medusa», ο μύθος της Μέδουσας υπάρχει ακόμη στη σύγχρονη ποπ κουλτούρα. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες, ο χαρακτήρας εμφανίζεται ξανά και ξανά στο σινεμά, κυρίως με γοητευτική μορφή: Η Natalia Vodianova δάνεισε κάμποση από τη δύναμη των supermodel στο remake του 2010 της Τιτανομαχίας, ενώ η Uma Thurman ήταν μια ιδιαίτερα γοητευτική φιγούρα στο O Πέρσι Τζάκσον και η Κλοπή της Αστραπής. Ακόμη και ο οίκος Versace εμπνεύστηκε από τη Μέδουσα, τοποθετώντας την όμορφη (πριν από την κατάρα) εκδοχή της στο κέντρο του εμβληματικού του λογοτύπου, με μακριές μπούκλες, μέσα σε έναν κυκλικό μαίανδρο.

Σε αντίθεση με άλλες φιγούρες της ελληνικής μυθολογίας, οι περισσότεροι ξέρουμε τη Μέδουσα, ακόμη και αν δεν μπορούμε να θυμηθούμε τις λεπτομέρειες του μύθου. Με μια γρήγορη ματιά θα βρείτε φίδια, θανάσιμο βλέμμα και διάθεση για καταστροφή. Στο βιβλίο της Literature and Fascination (εκδ. Palgrave Macmillan), η Sibylle Baumbach ισχυρίζεται ότι ο μύθος έχει διαρκέσει εν μέρει χάρη στην ολοένα και μεγαλύτερη επιθυμία μας για μεγάλες αφηγήσεις, που συχνά περιστρέφονται γύρω από επικίνδυνη γυναικεία αποπλάνηση. Η Μέδουσα τώρα είναι «μια εικόνα που συνδυάζει δηλητήριο, τρόμο και σαγηνευτική γοητεία». Μια γρήγορη έρευνα στο Google δεν θα έδειχνε κάτι άλλο, καθώς οι περισσότερες εικόνες κινούνται ανάμεσα σε φιδομαλλούσα μοιραία γυναίκα (βλέπε το εξώφυλλο του GQ με τη Rihanna) και ένα αποκρουστικό, καταματωμένο, κομμένο κεφάλι.

Στην αρχαιότητα, η Μέδουσα ήταν επίσης πολυεπίπεδη. Πρώιμα αγγεία και γλυπτά την απεικονίζουν να έχει γεννηθεί ως Γοργόνα, σιγά-σιγά όμως αυτό άλλαξε. Ο πρώτος που ερεύνησε σε βάθος την ιστορία της προέλευσής της στη λογοτεχνία ήταν ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος, που περιέγραψε τις μεταμορφώσεις της στο έργο του Μεταμορφώσεις, τον 8 π.Χ. αιώνα. Σύμφωνα με τον Οβίδιο, η Μέδουσα ήταν κάποτε μια όμορφη κόρη, η μόνη θνητή από τρεις αδελφές που ήταν γνωστές ως Γοργόνες. Η ομορφιά της τράβηξε την προσοχή του θεού της θάλασσας, Ποσειδώνα, ο οποίος τη βίασε μέσα στον ιερό ναό της Αθηνάς. Έξαλλη για τη βεβήλωση του ναού της, η Αθηνά μεταμόρφωσε τη Μέδουσα σε τέρας, με τη θανάσιμη ικανότητα να πετρώνει όποιον την κοίταζε κατά πρόσωπο.

Ωστόσο, μεταγενέστερες δημοφιλείς αφηγήσεις του μύθου εστιάζουν σε αυτό που συνέβη αργότερα – με τον Περσέα να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο ημίθεος στέλνεται από τον Πολυδέκτη, βασιλιά της Σερίφου, να φέρει το κεφάλι της Μέδουσας. Χρησιμοποιώντας μια μπρούτζινη ασπίδα, που δημιουργεί αντανάκλαση για να προστατεύει τα μάτια του, ο Περσέας αποκεφαλίζει τη Μέδουσα και το φτερωτό άλογο, ο Πήγασος, ελευθερώνεται από τον κομμένο λαιμό της. Αφού χρησιμοποιεί το βλέμμα που πετρώνει για να νικήσει τους εχθρούς του στη μάχη, ο Περσέας παραδίδει το κεφάλι της Γοργόνας στην Αθηνά, η οποία το εναποθέτει στην ασπίδα της. Μέσω αυτής της αφήγησης, που έχει ως επίκεντρο τον άνδρα, η Μέδουσα έγινε συνώνυμο της φρίκης.

Αν επιστρέψουμε στην ελληνική αρχαιότητα, η Μέδουσα ήταν παντοδύναμη, προικισμένη καθώς είχε τη δύναμη να σκοτώνει και να εξιλεώνει. Γλύπτες και ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν το κεφάλι της Μέδουσας ως αποτροπιαστικό σύμβολο, για να κρατάνε μακριά τα κακά πνεύματα. Αλλά η τραγική της ομορφιά αποτέλεσε ακόμη μεγαλύτερη έμπνευση. Πάρτε για παράδειγμα το μωσαϊκό πάτωμα που εκτίθεται στο Getty, όπου οι ανεξέλεγκτες φιδίσιες μπούκλες της Μέδουσας απεικονίζονται ως σπαστά μαλλιά που τα παίρνει ο άνεμος και το βλέμμα της που σε πέτρωνε είναι ένα κομψά στραμμένο κεφάλι. Κοιτάζει από το κέντρο του μωσαϊκού, ένα προστατευτικό φυλαχτό μέσα μια ασπίδα ομόκεντρων κύκλων. Υπάρχουν αμέτρητα άλλα παραδείγματα, όπου σίγουρα απεικονίζεται περισσότερο ως μούσα, παρά ως τέρας.

Στην Αναγέννηση, πλέον, αυτή η αύρα μυστηρίου έδωσε τη θέση της στον τρόμο. Το μπρούτζινο άγαλμα του Cellini του 1554 απεικονίζει έναν θριαμβευτή Περσέα πάνω από το πτώμα της, να κρατάει ψηλά το κομμένο κεφάλι. Ήταν ζήτημα πολιτικής: είχε ζητηθεί από τον Cellini να χρησιμοποιήσει την ηρωική αφήγηση του Περσέα, του γιου Δία που είχε σταλεί να σκοτώσει τη Μέδουσα, ως τρόπο για να αποτυπωθεί η δύναμη του οίκου των Μεδίκων στον λαό της Φλωρεντίας. Το παράδειγμα ακολούθησαν και άλλοι καλλιτέχνες: το 1598, ο Caravaggio ζωγράφισε την εφιαλτική του τελετουργική ασπίδα. Ήθελε και εκείνος ένα έργο που θα κέρδιζε τον θαυμασμό των Μεδίκων. Έτσι, απεικόνισε τη Μέδουσα τη στιγμή της κατάκτησής της, μεταφέροντας τη φοβερή της δύναμη στον θεατή.

Πάμε στη Γαλλική Επανάσταση, όπου για λίγο η Μέδουσα είχε γίνει δύναμη αλλαγής. Οι Ιακωβίνοι την είχαν ως έμβλημα της «Γαλλικής Ελευθερίας», μετατρέποντας το δαιμονικό σύμβολο σε μέσο ανατροπής του καθεστώτος. Στο μεταξύ, οι Ρομαντικοί, όπως ο ποιητής Percy Bysshe Shelley, προχώρησαν σε άλλες απεικονίσεις της τον 19ο αιώνα. Ο ποιητής επηρεάστηκε τόσο από την επίσκεψή του στη γκαλερί Uffizi, που έγραψε ένα ποίημα-φόρο τιμής, αναιρώντας την πατριαρχική πλαισίωση που έκανε τη Μέδουσα σύμβολο τρόμου. Αν αφήσουμε στην άκρη το γεμάτο φόβο και δαιμονοποίηση ανδρικό βλέμμα, μπορούμε να ανακτήσουμε τη «χάρη» της Μέδουσας και την «ακτινοβολία» της, ώστε να καταστεί ανθρώπινη ξανά.

Ο Shelley δεν ήταν ο μόνος που θεωρούσε τη Μέδουσα παρεξηγημένη. Στο μανιφέστο της, το 1975, The Laugh of the Medusa (Το Γέλιο της Μέδουσας), η φεμινίστρια θεωρητικός Hélène Cixous ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος δημιούργησε την τερατώδη ιστορία της Μέδουσας λόγω του φόβου για τη γυναικεία επιθυμία. Αν, λέει, τολμούσαν «να κοιτάξουν τη Μέδουσα κατάματα», θα έβλεπαν ότι «δεν είναι θανάσιμη, είναι πανέμορφη και γελάει». Καταγράφοντας τις εμπειρίες τους, έγραψε η Cixous, οι γυναίκες μπορούν να αποδομήσουν τις σεξιστικές προκαταλήψεις, που απεικονίζουν το γυναικείο σώμα ως απειλή. Μετά από αιώνες σιωπής, οι συζητήσεις για τον βιασμό ξεκίνησαν να αποκαθιστούν τη φωνή της Μέδουσας.

Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί το μανιφέστο της Cixous είχε μεγάλη απήχηση. Είναι η ιστορία μιας δυνατής γυναίκας που βιάζεται, δαιμονοποιείται και ύστερα σκοτώνεται από μια πατριαρχική κοινωνία; Μοιάζει λιγότερο με αρχαίο μύθο και περισσότερο με σύγχρονη πραγματικότητα. Ο τρόπος που η Μέδουσα εμφανίστηκε σε πρόσφατους εκλογικές αναμετρήσεις, επίσης δείχνει την εξάπλωση του μισογυνισμού: η Angela Merkel, η Theresa May και η Hillary Clinton έχουν αντιμετωπιστεί όπως η Μέδουσα, τελευταία, καθώς τα χαρακτηριστικά τους έχουν μπει σε αιματοβαμμένα κομμένα κεφάλια. Μια διάσημη καρικατούρα, μάλιστα, απεικονίζει τον Trump ως Περσέα να κραδαίνει το κεφάλι της εκλογικής του αντιπάλου.

Όσον αφορά τη φίμωση των γυναικών, ο δυτικός πολιτισμός το κάνει εδώ και χιλιάδες χρόνια, γράφει η Mary Beard στο Women and Power: A Manifesto. Η Beard λέει πως ο αποκλεισμός των γυναικών από τις σύγχρονες δομές εξουσίας μπορεί να εντοπιστεί στην κλασική αρχαιότητα. Όποτε απειλείται η ανδρική εξουσία, γράφει, η Μέδουσα, η αρχετυπική απείθαρχη γυναίκα, εμφανίζεται, για να δείξει τους κινδύνους της γυναικείας δράσης.

Από τα διαφορετικά πρόσωπα της Μέδουσας γίνεται σαφές ότι δεν υπάρχει παγκόσμια αλήθεια για τον μύθο της. Όμορφο θύμα, αποτρόπαιη «κακιά», πανίσχυρη θεότητα – είναι όλα αυτά, και πολλά άλλα. Ίσως αυτή η ευμετάβλητη φύση της να την κάνει πηγή ατελείωτου ενδιαφέροντος. Είναι, κατά μία έννοια, ένα σημείο όπου εκφράζοντα συλλογικές μας εκδοχές για τον φόβο και την επιθυμία: ένα σύμβολο της οργής των γυναικών και ταυτόχρονα μια φιγούρα που σεξουαλικοποιήθηκε από τις ίδιες τις πατριαρχικές δυνάμεις που θέλει να εκδικηθεί.

ΔΕΙΤΕ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΕΔΩ:

https://www.vice.com/gr/article/qvxwax/o-diaxronikos-my8os-ths-medoysas-enos-8ymatos-biasmoy-poy-metatraphke-se-teras