Νεότερη Ιστορία της Ιταλίας δίχως Γκράμσι;

«Eίμαι απαισιόδοξος λόγω ευφυΐας και αισιόδοξος λόγω θέλησης» (Α. Γκράμσι)

Ζητώ συγγνώμη γιατί δεν συμπεριέλαβα τον Αντόνιο Γκράμσι, μεγάλο Ιταλό στοχαστή και μαρξιστή φιλόσοφο στο πολυσέλιδο άρθρο «Μαθήματα Νεότερης Ιταλικής Ιστορίας» που δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό «Βήμα» πριν από τρεις εβδομάδες. Θέλω να επανορθώσω αυτήν την αμέλεια, όχι με μια περί διά γραμμάτου ανάλυση του πλούσιου έργου του. Αυτήν την αφήνω στους απανταχού επαΐοντες πάσης φύσεως και αποκλίσεως αριστερούληδες, ου μη μόνον, αλλά και εξυπνάκηδες προοδευτικούληδες και πεφωτισμένους δεξιούληδες (μια και η «γκραμσιολογία» έχει γίνει τώρα πάλι του συρμού), αλλά κοιτάζοντας τον άνθρωπο - Γκράμσι, έναν άνθρωπο που υπέφερε αφάνταστα στη σχετικά σύντομη ζωή του και παρόλα αυτά δεν έπαψε ποτέ να διδάσκει στις μάζες το σοσιαλισμό (αν και γνώριζε πολύ καλά πως: «Η Ιστορία είναι ένας δάσκαλος που δεν έχει μαθητές») όπως τον ήξερε αυτός και τον ήξερε ως την παραμικρή λεπτομέρεια της θεωρίας αλλά και της πρακτικής εφαρμογής του, άσχετα με τις κάποιες εσφαλμένες αντιλήψεις του.

Κακουριώτης Θάνος, 25/05/2018 

Αυτό καταδεικνύει τον (αντιφατικό (;) χαρακτήρα του ανδρός). ΄Η μήπως την αυτογνωσία του που δεν άφηνε περιθώρια αισιοδοξίας; Γεννήθηκε στη νήσο Σαρδηνία της Ιταλίας στις 22 Ιανουαρίου του 1891 από φτωχό υπάλληλο πατέρα και σχετικά εύπορη (κόρη γαιοκτήμονα) μητέρα. Ήταν το τέταρτο από τα επτά παιδιά της οικογένειας. Τυραννιόταν από μικρός από βάσανα υγείας: Λέγεται ότι έπεσε από τις σκάλες όταν ήταν πολύ μικρός με αποτέλεσμα να παραμορφωθεί η πλάτη του σχηματίζοντας καμπούρα από τη ζημιά που υπέστη η σπονδυλική του στήλη. Δεν θα μπορέσει να ξεπεράσει το ανάστημα του 1,48. Έκανε αιμόπτυση συχνά στα χρόνια της φυλάκισής του και τον βασάνιζαν ανυπόφοροι πονοκέφαλοι σε σημείο που χτυπούσε το κεφάλι του στους τοίχους του κελιού της φυλακής. Με τις κακουχίες της φυλακής θα πάθει φυματίωση των πνευμόνων, καθώς και εντερικά από την άθλια διατροφή του εντός των φυλακών αλλά και εκτός αυτών κ.ά.

Από την άλλη, όμως, δεν το’ βάζε ποτέ κάτω και ύστερα από επίμονες εκκλήσεις τού χορηγήθηκε χαρτί για να γράψει το κύριο έργο του, τις «Σημειώσεις στη Φυλακή».

Τελειώνοντας τη μέση εκπαίδευση (Λύκειο Κάλιαρι), αφού είχε διακόψει για αρκετό καιρό προκειμένου να εργαστεί για να βοηθήσει την οικογένεια, έκανε αίτηση για υποτροφία που δίνονταν σε άπορους μαθητές και την κέρδισε. Ανάμεσα σε άλλους που διεκδικούσαν αυτή την υποτροφία ήταν και ο Παλμίρο Τολιάτι, ο μετέπειτα Γ.Γ. του Κομουνιστικού Κόμματος Ιταλίας που χρημάτισε Υπουργός Δικαιοσύνης το 1946 μέχρι να... «απολυθεί» από τις ΗΠΑ, που τόσο τρόμαζαν στην ιδέα μπολσεβικοποίησης της Ιταλίας.

Ο Γκράμσι γίνεται δεκτός στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο και επιλέγει Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Σπουδές, Κοινωνιολογία, Λογοτεχνία και Γλωσσολογία, που τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα από την άποψη ότι δίνει λύσεις στα μεταφραστικά προβλήματα. Σε όλα διαπρέπει και εντυπωσιάζει πολλούς καθηγητές που είχαν σχέση με το σοσιαλισμό. Σε βαθμό που όλοι περίμεναν ότι θα ακολουθούσε ακαδημαϊκή καριέρα. Αλλά αυτός επιλέγει να ενταχθεί στο Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας όπου γίνεται ενεργό μέλος και παράλληλα δημοσιογραφεί πρώτα στην «Κραυγή του Λαού», έπειτα στην περιβόητη εφημερίδα Avanti, όπου αποκτά δική του στήλη κριτικού του θεάτρου.

Μιλούσε σε κύκλους εργατών πάνω σε διάφορα θέματα και ειδικότερα καταπιάστηκε με τον Ρομέν Ρολάν προς τον οποίο ένιωθε μεγάλη συμπάθεια λόγω Παρισινής Κομούνας και των βιβλίων του Καρλ Μαρξ. Κατάφερε να στρέψει το ενδιαφέρον των εργατών σε μια επαναστατική παρά σοβινιστική κατεύθυνση προς την οποία έρεπε, ύστερα από το Μεγάλο Πόλεμο. Στη μύησή του στον σοσιαλισμό –εκτός από το ακαδημαϊκό περιβάλλον του Πανεπιστημίου του Τορίνο - συνέβαλε πολύ και ο μεγαλύτερος αδελφός του Τζενάρο ο οποίος τον καθοδηγούσε, τον διαφώτιζε και του έδινε πολλά σοσιαλιστικά βιβλία τα οποία ο Γκράμσι κυριολεκτικά καταβρόχθιζε. Άλλοι μαρξιστές που επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τη σκέψη του ήταν οι Μπενετέτο Κρότς και Αντόνιο Λαμπριόλα. Ο πρώτος υπήρξε Ουμανιστής Ιστορικός και φιλόσοφος στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Ο δεύτερος φιλόσοφος και καθηγητής της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Ορθόδοξος Μαρξιστής και πολέμιος κάθε απόπειρας μαρξιστικού αναθεωρητισμού.

Το 1919 ο Γκράμσι μαζί με το Τολιάτι και άλλους επιφανείς σοσιαλιστές εκδίδουν την «Νέα Τάξη» (L’ Ordine Nuovo) μία εβδομαδιαία (και κατόπιν 15μερή) επιθεώρηση «Σοσιαλιστικής Κουλτούρας» Η επιθεώρηση πραγματεύονταν τα πολιτικά και λογοτεχνικά ρεύματα της Ευρώπης της ΕΣΣΔ και των ΗΠΑ και έγινε σημείο αναφοράς του σοσιαλιστικού κινήματος.

«Η κρίση συνίσταται στο γεγονός ότι το παλιό πεθαίνει και το καινούργιο δε μπορεί να γεννηθεί» (Α. Γκράμσι, 1971 από τις «Σημειώσεις στη Φυλακή»)

Ο Γκράμσι ζητούσε από το λαό να απαλλαγεί από τις αναχρονιστικές αντιλήψεις του που τόσα εμπόδια έφερναν στον ερχομό του σοσιαλισμού και βράδυναν μοιραία τη γέννησή του (το καινούργιο).Και είχε δίκιο γιατί ο φασισμός καιροφυλακτούσε όπου τελικά κατάφερε να αρπάξει την εξουσία (1922).Η δυστοκία του καινούργιου υπήρξε ολέθρια για τον Ιταλικό λαό αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη, που την πλήρωσε ακριβά.

Το κύριο μέλημα του Γκράμσι ήταν να ακονίσει τα εργαλεία της κομουνιστικής θεωρίας και της πρακτικής εφαρμογής της για τους αγώνες που θα ερχόντουσαν. Είτε στα «εργοστασιακά συμβούλια» (κάτι αντίστοιχο με τα ρωσικά «σοβιέτ») στα οποία όμως ο Γκράμσι απέδιδε μεγάλη σημασία, ή, ακόμα από τις φυλακές του Μουσολίνι, ο στόχος του παρέμενε σταθερός: να αγωνισθεί μέχρις εσχάτων για τη σοσιαλιστική επανάσταση. Και το έκανε ως τη μέρα του θανάτου του στις 27 Απριλίου 1937.

«Μισώ τους αδιάφορους!»

«Η Αδιαφορία είναι το νεκρό βάρος της Ιστορίας» [...]«Είναι η μοιρολατρία» [...] «Είναι η κτηνώδης ύλη που πνίγει την ευφυΐα».Ο ίδιος όμως κάθε άλλο παρά αδιάφορος είναι. Το 1920 ηγείται της απεργίας των εργατών για την προάσπιση των εργοστασιακών επιτροπών του Τορίνο, ενώ εξαγγέλλει το πολιτικό πρόγραμμα «Για την ανανέωση του Σοσιαλιστικού Κόμματος» που αναμενόμενα δεν καταλήγει σε επιτυχία λόγω της στάσης των σοσιαλιστών.

Οι συνθήκες έχουν πλέον ωριμάσει για την ίδρυση ενός κομουνιστικού κόμματος εις την οποία προχωράει στις 21 Νόεμβρίου,1921, αποχωρώντας μαζί με άλλους από το Σοσιαλιστικό Κόμμα. Είχε προηγηθεί η ίδρυση της «Κομουνιστικής Τάσης του Σοσιαλιστικού Κόμματος» Εδώ υπάρχει ένα κενό. Ποιος ήταν ο ιδρυτής του ΚΚΙ; Ο Γκράμσι; Ή ο λαμπρός θεωρητικός και μαχητής της αντισταλινικής πτέρυγας του κόμματος Αμαντέο Μπόρτιγκα ο οποίος μάλιστα είχε αποκαλέσει το Στάλιν «Νεκροθάφτη του σοσιαλιστικού αγώνα» και εκπροσωπούσε την αριστερή πτέρυγα του σοσιαλιστικού και κατόπιν του κομουνιστικού κόμματος; Γεγονός είναι ότι ο Γκράμσι ανέλαβε Γ.Γ του κόμματος όταν ο Μπόρντιγκα φυλακίστηκε και γεγονός επίσης είναι ότι ο Γκράμσι δεν συμφωνούσε με τις υπεραριστερές απόψεις του Μπόρντιγκα, ο οποίος - ειρήσθω εν παρόδω - το 1930 εκδιώχθηκε από το Κόμμα ως Τροτσκιστής. Πάντως και οι δύο προαναφερθέντες, θεωρούνται συνιδρυτές του ΚΚΙ.

Ένα ταξίδι στη Μόσχα και μετά φυλακή

Από το Μάιο του 1922 έως Νοέμβριο του 1923 θα επιλεχθεί ως ο Ιταλός εκπρόσωπος στην Κομουνιστική Διεθνή και ταξιδεύει στη Μόσχα, ενώ ένα χρόνο μετά εκλέγεται βουλευτής στο ιταλικό Κοινοβούλιο και αναλαμβάνει επίσης Γενικός Γραμματέας του ΚΚΙ.

Η ζωή του θα αλλάξει επί τα βελτίω όταν γνωρίζει την όμορφη Γιούλκα Σουχτ, μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος Ρωσίας την οποία ερωτεύεται παράφορα σαν μαθητούδι: («Γιούλκα, αγάπη μου. Είσαι ολόκληρη η ζωή μου» της γράφει «Γιατί ποτέ δεν ένιωσα τι ήταν η ζωή μέχρι που σε αγάπησα»).Την παντρεύεται και κάνουν δυο παιδιά. Δεν ξέρουμε ποια ήταν η προσωπική τους σχέση αλλά γνωρίζουμε ότι ο Γκράμσι βρίσκει στο πρόσωπο της κουνιάδας του Τάνιας Σουχτ μια αδελφή ψυχή.

Επιστρέφοντας στη Ρώμη συλλαμβάνεται το βράδυ της 8ης Νοεμβρίου του 1926. Η φασιστική νομοθεσία του αφαιρεί το δικαίωμα χρήσης της βουλευτικής ασυλίας του.

Καταδικάζεται πρωτίστως σε 4 χρόνια απομόνωση στις φυλακές Ρεγκίνα Κοέλι. Αλλά αυτό δεν αρκούσε. Με τα έκτακτα φασιστικά μέτρα του Μουσολίνι ξαναδικάζεται και ο εισαγγελέας αποφαίνεται ότι: «Πρέπει να σταματήσει να λειτουργεί αυτό το μυαλό για είκοσι χρόνια».Η καταδίκη (4 Ιουνίου, 1928) είναι ανάλογη: 20 χρόνια, 4 μήνες και 5 μέρες φυλάκιση στο Τούρι της επαρχίας Μπάρι.

Πιστή φίλη του και συπαραστάτρια υπήρξε η κουνιάδα του Τάνια Σουχτ που του έστελνε φάρμακα, που τόσο πολύ είχε ανάγκη, ρούχα και τρόφιμα. Ένας άλλος φίλος που αποδείχθηκε χρήσιμος ήταν ο οικονομολόγος Πιέρο Σράφα. Εκτός από την οικονομική στήριξη που του παρείχε, χρησιμοποίησε τις γνωριμίες του για να του δοθούν τα απαραίτητα βιβλία και περιοδικά που ήθελε. Χωρίς την Τάνια και τον Σράφα, δεν θα μπορούσε να είχε γράψει ο Γκράμσι τις «Σημειώσεις στις φυλακές».

Το 1950 το ΚΚΙ άρχισε να δημοσιεύει σκόρπια κομμάτια από τις «Σημειώσεις», οπότε εμφανίζονται τα πρώτα κριτικά σχόλια σε χώρες της δυτικής Ευρώπης αλλά και του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου. Η ορολογία που χρησιμοποιεί εντυπωσιάζει και προβληματίζει. Ο όρος Ηγεμονία θεωρήθηκε από την Αριστερή διανόηση ο πιο πολύπλοκος αλλά και πιο σημαντικός. Ας μου επιτραπεί να ασχοληθώ λίγο με αυτό το θέμα, εδώ.

Ηγεμονία, διανοούμενοι και «Κοινωνία των Πολιτών»

Η θεωρία της «Ηγεμονίας» δεν αποτελεί επινόηση ή, αποκύημα της φαντασίας του Γκράμσι αλλά μελέτη σε βάθος των πολιτικών και διοικητικών συστημάτων προηγμένων καπιταλιστικών χωρών από την οποία κατέληξε σε πολύ σημαντικά συμπεράσματα.

Μέσα από την πολυσυζητημένη έννοια της ηγεμονίας επεξεργάστηκε το ρόλο που παίζει ο διανοούμενος. Σε μια αστική κοινωνία οι διανοούμενοι κυριαρχούν στην πολιτική και δικαιολογούν τη θέση τους και την ιδεολογία τους προπαγανδίζοντας την σημαντικότητα μιας ιδεολογίας η οποία κατ’ αυτόν τον τρόπο διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο. Αυτό συμβαίνει διά της πειθούς ή, σπανιότερο, με την χρήση βίας. Ηγεμονία σημαίνει η κυριάρχηση ενός κράτους πάνω σε ένα άλλο ή, μιας ομάδας πάνω σε μια άλλη.

Μία τάξη ή ομάδα υπερισχύει κατά δύο τρόπους. Αναλαμβάνοντας την «ηγεσία» των τάξεων με τις οποίες είναι σύμμαχος ή, κυριαρχεί επιβαλλόμενη διά της «βίας» των τάξεων με τις οποίες είναι εχθρά

Ως εκ τούτου πριν ακόμη από την κατάκτηση της εξουσίας μπορεί (και πρέπει) να «ηγείται». Επίσης κανείς δεν μπορεί να υπολογίζει αποκλειστικά στην ισχύ και την άσκηση υλικής βίας. Η ηγεμονία στο καθιερωμένο πλέον τερέν του κοινοβουλευτικού καθεστώτος χαρακτηρίζεται από το συνδυασμό βίας αλλά και συναίνεσης. Μολονότι ο Γκραμσι δεν ήταν ενάντιος στη χρήση βίας ήταν κάθετος ενάντια στην «τυχαιοποιημένη» χρήση της.

Στις αρχές της δεκαετίας του ΄30 με τη μεγάλη κρίση που διέρχεται ο καπιταλισμός οι κομουνιστές επιχαίρουν και προφητεύουν εσφαλμένα ότι ο καπιταλισμός πνέει τα λοίσθια, οπότε δεν υφίστατο θέμα «μόνιμης επανάστασης».Ο Γκράμσι, όχι μόνο διαφωνούσε με τη μόνιμη επανάσταση, αλλά συμφωνούσε με την σταλινική θέση «σοσιαλισμός σε μία χώρα». Φοβόταν ότι η μόνιμη επανάσταση θα συνεπέφερε αδράνεια και βαθμιαία θα έχανε το ενδιαφέρον της για αυτήν η εργατική τάξη. Ο Γκράμσι άνοιξε ουσιαστικά το θέμα της ηγεμονίας για να κατανοηθεί πώς μπορούσε να επιβιώνει ο καπιταλισμός στις πιο προηγμένες κοινωνίες χωρίς να επαληθεύεται ο ευσεβής πόθος των κομουνιστών περί κατάρρευσής του.

Η έννοια της ηγεμονίας πρωτοεμφανίστηκε Στις «Σημειώσει πάνω στο Νότιο Ζήτημα» το 1926 όπου ορίζονταν σαν ένα σύστημα «ταξικών συμμαχιών», όπου μία ηγεμονική τάξη ασκούσε πολιτική ηγεσία σε άλλες «κατώτερες» τάξεις διά της πειθούς.Το προλεταριάτο όφειλε να απαλλαγεί από τον ταξικό κορπορατισμό ώστε να δεχθεί άλλες τάξεις όπως λ.χ. τους χωρικούς:

«Οι κομουνιστές του Τουρίνου έθεσαν το ζήτημα της «ηγεμονίας του προλεταριάτου», δηλαδή την κοινωνική βάση της δικτατορίας του προλεταριάτου και του κράτους των εργατών. Το προλεταριάτο μπορεί να γίνει η ηγετική και κυρίαρχη τάξη σε βαθμό που θα μπορέσει να συγκροτήσει ένα σύστημα συμμαχιών που θα του επιτρέψει να κινητοποιήσει την πλειονότητα του εργατικού πληθυσμού ενάντια στον καπιταλισμό...»Γκράμσι

Μια μάλλον υπεραπλουστευμένη προσέγγιση που θα εκφραστεί προσεκτικότερα και συστηματικότερα στις «Σημειώσεις» του με επεξεργασμένο το σύστημα των συμμαχιών και με την συμπερίληψη πνευματικής και ηθικής ηγεσίας. Επίσης θα προσθέσει το θέμα μιας κάποιας ισορροπίας μεταξύ ηγετικής τάξης και κατωτέρων τάξεων σε βαθμό που η ηγεμονική τάξη θα αναγκαστεί να υποστεί κάποιες θυσίες για χάρη αυτής την ισορροπίας.

Η κληρονομιά που έχει αφήσει ο Γκράμσι είναι ασυνήθιστη για έναν μαρξιστή θεωρητικό υπό την έννοια ότι αναγνώστες που καλύπτουν ολόκληρο το πολιτικό φάσμα προσφεύγουν στα κείμενά του και τον παραθέτουν για να στηρίξουν τα επιχειρήματά τους. Το σημαντικό κίνημα του «Ευρωκομουνισμού» που άνθησε στις δεκαετίες 1970 και ΄80 αγκάλιασε τις ιδέες του Γκράμσι, ενώ οι Ευρωκομουνιστές έλαβαν το προσωνύμιο «Γκραμσιανοί».

Χωρίς ηγεμονία η εργατική τάξη δε θα μπορούσε ποτέ να υπερισχύσει. Αλλά ηγεμονία δεν είναι μάννα εξ ουρανού. Ο Γκράμσι ως συνεπής μαρξιστής μελέτησε και συμπέρανε πως δύο παράγοντες έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση του καπιταλισμού: η ηγεμονία και η «Κοινωνία των Πολιτών».Η τελευταία είναι ένα σύνολο οργανισμών που περιλαμβάνει διάφορούς φορείς θρησκευτικούς και μη όπως εκκλησίες, πολιτικά κόμματα, συνδικάτα πανεπιστημιακά ιδρύματα, Τύπος, εκδοτικοί οίκοι κ.ά. Όλα αυτά τα ιδρύματα και οι οργανισμοί διαδίδουν τις απόψεις της κυρίαρχης πολιτικοοικονομικά τάξης. Και αυτό γίνεται με τέτοιον τρόπο ούτως ώστε στις κατώτερες τάξεις να μην δίδεται καμιά ευκαιρία να προτάξουν τις δικές τους θέσεις. Η Κοινωνία των Πολιτών κατά τον Γκράμσι διαθέτει όλα τα τεχνικά μέσα και όλους τους οργανισμούς που διαχέουν όλη την ιδεολογική δικαίωση της άρχουσας τάξης.

Ο Γκράμσι «κοιμάται» στο Κοιμητήριο «Acatolico (μη καθολικό) στη Ρώμη. Οι ιδέες όμως αυτού του τόσο αξιόλογου ανθρώπου δεν πρόκειται να κοιμηθούν αλλά πάντα θα αποτελούν τον οδικό χάρτη για δικαιότερη κοινωνία.

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=982601