Ιταλικός κινηματογράφος

 

Η Ιταλία ,η κατεξοχήν μεσογειακή Δύση, είναι ο τόπος των αντιθέσεων. Η χώρα των σχιζοφρενών αυτοκρατόρων, Καλιγούλα και Νέρωνα αλλά και του στωικού φιλοσόφου-αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου, του Κολοσσαίου και των σφαγών, που πραγματοποιούνταν σε αυτό προς τέρψιν των Ρωμαίων αλλά και η πατρίδα των Γράκχων και του Σενέκα. Υπάρχει η Ρώμη, που κυνήγησε και έκαψε με μανία τους Χριστιανούς αλλά και το Βατικανό και το μέρος, όπου τάφηκε ο Άγιος Πέτρος. Η Ιερά Εξέταση αλλά και το πλήθος αιρέσεων, που αντιτάχτηκαν σε αυτή, τα διάσπαρτα φέουδα και οι Σταυροφορίες αλλά και το μεγαλείο αργότερα της Αναγέννησης, οι Μέδικοι αλλά και ο Ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος. Η Ιταλία είναι η χώρα με τον πλούσιο, εξευγενισμένο Βορρά και τον πάμφτωχο, πρωτόγονο Νότο. H Ιταλία γέννησε το φασισμό του Μουσολίνι αλλά πάντοτε διέθετε από τα πιο ισχυρά κομμουνιστικά και αναρχικά κινήματα. Ωστόσο., πάνω απ’ όλα, εκείνο που υπερβαίνει τις αντιθέσεις της και τις συνθέτει σε ένα αδιάρρηκτο σύνολο, είναι ο πολιτισμός της. Από την εποχή των μυστηριωδών Ετρούσκων μέχρι και σήμερα η Ιταλική χερσόνησος παράγει έναν μεγαλειώδη πολιτισμό, τον οποίον λίγες περιοχές του πλανήτη μπορούν να συναγωνιστούν.

Η χώρα, που πρώτη στην ανθρώπινη ιστορία καθιέρωσε την πολιτική του «άρτου και των θεαμάτων», είναι ευνόητο ότι διακρίθηκε και στον κινηματογράφο, φτάνοντας στο σημείο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ιταλική σχολή να γίνει μία από τις τρεις-τέσσερις κυρίαρχες στον κόσμο καθορίζοντας το στυλ και την αφήγηση της έβδομης τέχνης.

Τα πρώτα χρόνια

Η πρώτη ιταλική ταινία γυρίστηκε και προβλήθηκε το 1905 και ονομαζόταν Η Άλωση της Ρώμης. Σχεδόν σε όλες τις πρώτες ιταλικές κινηματογραφικές ταινίες διακρίνουμε τα εξής στοιχεία, τα οποία θα μείνουν κυρίαρχα σε όλη την πορεία της εξέλιξης του ιταλικού κινηματογράφου: την έντονη επιρροή της όπερας και του μελοδράματος, την άντληση θεμάτων από το ένδοξο παρελθόν της Αρχαίας Ρώμης αλλά και γενικότερα της ιταλικής ιστορίας και τέλος την τεράστια επίδραση της Κομέντια ντελ’Άρτε και του λογοτεχνικού νατουραλισμού. Το ιταλικό κοινό αγκαλιάζει το νέο μέσο και αμέτρητες ταινίες αρχίζουν και γυρίζονται. Μέχρι και την έλευση του ομιλούντος οι πιο σημαντικές είναι -Οι Τελευταίες Μέρες της Πομπηίας, Η Πτώση της Τροίας, το Κβο Βάντις, Η Απατηλή Γοητεία και κυρίως η Καμπίρια του Τζιοβάνι Παστρόνε (1914), στο σενάριο της οποίας συνεργάστηκε ο Γκαμπριέλε Ντ’Ανούντσιο. Η συγκεκριμένη ταινία εντυπωσίασε ακόμα και τον Γκρίφιθ. Σημαντικότατη ταινία επίσης θεωρείται το Χαμένοι στο σκοτάδι (1914) του Νίνο Μαρτόλιο, ταινία η οποία θα φυτεύσει τους πρώτους σπόρους του μελλοντικού νεορεαλισμού.

Τα  χρόνια του φασισμού

Με την άνοδο του Μουσολίνι στην εξουσία η κινηματογραφική βιομηχανία στην Ιταλία αποκτά μία νέα ώθηση, αφού ο ίδιος ο Μουσολίνι, εκτός του ότι αγαπούσε τον κινηματογράφο, θεωρώντας τον «το πιο ισχυρό όπλο», θα καθιερώσει το φεστιβάλ Μόστρα της Βενετίας, θα ιδρύσει αρκετές σχολές και ιδρύματα κινηματογράφου και τέλος τα περίφημα στούντιο της Cinecitta. Ωστόσο οι ταινίες, που θα γυριστούν κατά τη διάρκεια του καθεστώτος των μελανοχιτώνων δεν παρουσιάζουν κάποια ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία. Πληροφοριακά, ο κινηματογράφος της εποχής ονομάστηκε «ο κινηματογράφος των άσπρων τηλεφώνων» ,αφού σε πολλά πλάνα υπήρχε και ένα άσπρο τηλέφωνο, στοιχείο κοινωνικής ανόδου.

Ο νεορεαλισμός

Το καλοκαίρι του 1943 οι σύμμαχοι αποβιβάζονται στην Ιταλία και το φασιστικό καθεστώς καταρρέει (ο Μουσολίνι για ελάχιστο διάστημα θα καταφύγει στο Σαλό, για να κρεμαστεί στο τέλος από τους αντάρτες). Ο πόλεμος θα αφήσει μια Ιταλία ρημαγμένη, γεμάτη ερείπια και με την κινηματογραφική της βιομηχανία διαλυμένη. Παράλληλα οι ομάδες των παρτιζάνων έχουν πληθύνει, το αριστερό κίνημα δυναμώνει τάχιστα, με λίγα λόγια ο ιταλικός λαός ξυπνάει από τον εφιάλτη του φασισμού. Τότε λοιπόν θα εμφανιστεί μία από τις σημαντικότερες σχολές του κινηματογράφου-την εποχή εκείνη ήταν αναμφίβολα η σπουδαιότερη- ο ιταλικός νεορεαλισμός. Η κυρίαρχη ιδέα  του νεορεαλισμού είναι Τέρμα πια με το ένδοξο παρελθόν της αρχαίας Ρώμης, αρκετά με τα έπη, η ζωή μας έχει καταστραφεί, παντού επικρατεί εξαθλίωση, αυτό πρέπει να δείξουμε. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο σκηνοθέτης Αλμπέρτο Λατουάντα «φοράμε κουρέλια; Ε, ας δείξουμε τα κουρέλια. Είμαστε νικημένοι; Ας δείξουμε τις πληγές μας!».  Τα πρώτα βήματα έγιναν  με το Διαβολικοί εραστές (1942) του Βισκόντι αλλά επίσημα το είδος γεννιέται με το Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη (1945) του Ρομπέρτο Ροσελίνι.

Επίκεντρο πλέον είναι ο σύγχρονος αληθινός άνθρωπος και η επιβίωσή του. Το παρελθόν είναι νεκρό, σημασία έχει το ανυπόφορο και δύσκολο παρόν. Οι φτωχοί, οι άνεργοι, οι εξαθλιωμένοι, η ρημαγμένη μας χώρα ενδιαφέρει τους νέους κινηματογραφιστές. Το στυλ μοιάζει ντοκυμαντερίστικο, ενώ όσοι εμφανίζονται στις ταινίες δεν είναι επαγγελματίες ηθοποιοί αλλά καθημερινοί άνθρωποι, που στην ουσία υποδύονται τη ζωή τους. Όλες οι ταινίες είναι φυσικά χαμηλού προϋπολογισμού με ελάχιστα τεχνικά μέσα, ωστόσο αγαπήθηκαν με πάθος από την ιταλική κοινωνία και τον απλό λαό, αφού μιλούσαν για τη ζωή τους.

Οι σημαντικότεροι σκηνοθέτες του συγκεκριμένου κινήματος είναι ο Ρομπέρτο Ροσελίνι με σημαντικότερες ταινίες τα Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη, Παιζά (1946) και το εφιαλτικό Γερμανία, έτος μηδέν (1947),όπου το σκηνικό μεταφέρεται στο κατεστραμμένο Βερολίνο, δείχνοντας τη ζωή των άλλων ηττημένων, των Γερμανών, μία ταινία «σωστή ακτινογραφία της κόλασης», όπως αναφέρει ο Αντρέ Μπαζέν.

Ο Βιττόριο Ντε Σίκα είναι ο άλλος μεγάλος του νεορεαλισμού με τον Κλέφτη Ποδηλάτων (1948) να αποτελεί την καλύτερη ίσως ταινία της σχολής αυτής. Τα Θαύμα στο Μιλάνο (1950) και Ουμπέρτο Ντι (1952) συνεχίζουν στο ίδιο μοτίβο επάξια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε και τον Λουκίνο Βισκόντι με το αριστουργηματικό Η Γη τρέμει (1948), στο οποίο  το σκηνικό μετατοπίζεται από την πόλη σε ένα πάμφτωχο ψαροχώρι της Σικελίας. Ανακεφαλαιώνοντας για τον νεορεαλισμό, θα λέγαμε ότι επηρέασε σχεδόν όλες τις κινηματογραφίες του πλανήτη. Η Γαλλία, η Λατινική Αμερική, η Ινδία, η Ιαπωνία, ακόμα και η Ελλάδα, είναι οι πιο χαρακτηριστικές.

                 

Το ιταλικό θαύμα

Σιγά-σιγά όμως ο νεορεαλισμός σβήνει αφού έχει κουράσει πια την ιταλική κοινωνία. Η οικονομία ανακάμπτει και οι συνθήκες ζωής βελτιώνονται, εκτός από  το Νότο, όπου η φτώχεια παραμένει ο κανόνας. Τη δεκαετία του ’50 εμφανίζονται νέοι σκηνοθέτες επηρεασμένοι από το νεορεαλισμό, μεταθέτοντας όμως την προβληματική τους και ανανεώνοντας εντελώς την αισθητική του ιταλικού κινηματογράφου. Για να είμαστε ειλικρινείς από τη δεκαετία του ’50 μέχρι και τα τέλη του ’70 αυτό που συμβαίνει κινηματογραφικά στην Ιταλία, μόνο με την εποχή της Αναγέννησης θα μπορούσε να συγκριθεί. Δεκάδες σκηνοθέτες κάνουν την εμφάνισή τους παρουσιάζοντας συνεχώς αριστουργήματα. Και όλο αυτό σε μια έντονη διαλεκτική σχέση με τη σύγχρονη πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της χώρας τους. Μία πραγματικότητα αληθινά ταραχώδη. Η Ιταλία παρά την όποια ανάκαμψη, παραμένει μια βαθύτατα ταξική κοινωνία, οι φτωχοί αγρότες του Νότου μετακομίζουν στο βιομηχανικό Βορρά αυξάνοντας συνακόλουθα τον αριθμό των προλεταρίων των βιομηχανιών. Τη δεκαετία του ’60 οι νέες ιδέες της Αριστεράς θα διαδοθούν πλατιά στις φοιτητικές και εργατικές μάζες προσδίδοντας στην ταξική πάλη, που γίνεται όλο και πιο έντονη, ένα βίαιο χαρακτήρα, και όλα αυτά ενώ το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα υιοθετεί τον ευρωκομμουνισμό. Εμφανίζονται δεκάδες ένοπλες οργανώσεις της Αριστεράς και της άκρας Δεξιάς και η τρομοκρατία κυριαρχεί πλέον. Σε καθημερινή σχεδόν βάση σημειώνονται τρομοκρατικές επιθέσεις, άγριες απεργίες και πορείες, που καταλήγουν σε οδομαχίες. Ο εμφύλιος πόλεμος, τον οποίον η Ιταλία απέφυγε παρά τρίχα στα μέσα της δεκαετίας του ’40, το ’70 τείνει να γίνει πραγματικότητα. Σε ένα τέτοιο ιστορικό σκηνικό ο ιταλικός κινηματογράφος θα αρθρώσει λόγο σχολιάζοντας τα όσα συμβαίνουν. Θα προσπαθήσουμε συνοπτικότατα να παρουσιάσουμε τους σημαντικότερους, σκηνοθέτες αφού μια ενδελεχής, λεπτομερειακή παρουσίαση θα απαιτούσε ολόκληρα βιβλία.

Ο Λουκίνο Βισκόντι είχε, όπως είδαμε, θητεύσει προηγουμένως στο νεορεαλισμό, από τα μέσα όμως της δεκαετίας του ’50 θα στραφεί σε μια διαφορετική μορφή κινηματογράφησης, επηρεασμένος από την όπερα, τη λογοτεχνία και το θέατρο, με άλλοτε κοινωνική και άλλοτε προσωπική θεματολογία. Ο ίδιος είχε αριστοκρατική καταγωγή, δήλωνε κομμουνιστής και ήταν ομοφυλόφιλος. Αυτές οι συνιστώσες αποτελούν τους διαρκείς θεματικούς άξονες, γύρω από τους οποίους περιστρέφονται οι ταινίες του. Γυρίζει την πρώτη του ταινία το 1942 και την τελευταία το 1976 (Ο Αθώος). Οι σημαντικότερές του είναι-Η Γη τρέμει(1948), Ο Ρόκο και τ’αδέλφια του(1960), Ο Γατόπαρδος(1963), Οι καταραμένοι(1969), Θάνατος στη Βενετία(1971), Η γοητεία της αμαρτίας(1974).

Ο Φεντερίκο Φελίνι είναι ίσως ο πιο γνωστός Ιταλός σκηνοθέτης. Οι πρώτες του ταινίες συγγενεύουν με τον νεορεαλισμό, αργότερα όμως δανειζόμενος στοιχεία από το τσίρκο, θα αποκτήσει ένα εντελώς δικό του στυλ, το οποίο πλέον χαρακτηρίζεται φελινικό. Σκηνοθετικά για τέσσερις και παραπάνω δεκαετίες(’50-’60-’70-’80) θα παράγει πλήθος ταινιών, κάποιες αληθινά μνημεία του κινηματογράφου, αλλά και πολλές μέτριες κυρίως μετά το 1974, όπου το ύφος του πλέον γίνεται μανιέρα. Σημαντικότερες: La strada(1954), Nύχτες της Καμπίρια(1957), La Dolce Vita(1960), 8 1/2 (1963), Σατύρικον(1968), Amarcord(1973), Και το πλοίο φεύγει(1973).

Ο Μικελάντζελο Αντονιόνι, ο λεγόμενος και προφήτης της αλλοτρίωσης, έχει ως θεματική τον υπαρξιακό ίλιγγο και τη συναισθηματική αποξένωση και κενότητα του μεταπολεμικού ανθρώπου-κυρίως του αστού. Πιο δύσκολος για το ευρύ κοινό ως προς τα εκφραστικά μέσα, ωστόσο οι ταινίες του γνώρισαν σημαντική επιτυχία.

Σημαντικότερες: H Περιπέτεια(1960), Η Νύχτα(1961), Η Έκλειψη(1962), Blow-up(1968), Επάγγελμα Ρεπόρτερ(1975).

Ο Πιερ Πάολο Παζολίνι αποτελεί τον καταραμένο της ιταλικής κινηματογραφίας αλλά και έναν από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες της. Έχοντας ασχοληθεί με την ποίηση θα στραφεί στον κινηματογράφο το 1960. Μαρξιστής αλλά με έναν ιδιόρρυθμο τρόπο για μια δεκαπενταετία θα γυρίζει ταινίες ξεχωριστές ως προς τη φόρμα, το περιεχόμενο αλλά και το μήνυμα. Το 1975 θα δολοφονηθεί άγρια από ένα λούμπεν, μία δολοφονία, η οποία, όπως ορισμένοι υποστηρίζουν, σχεδιάστηκε από τους φασίστες. Σημαντικότερες: Aκατόνε(1961), Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον(1964), Οιδίπους(1967), Το θεώρημα(1968), Μήδεια(1969), Χίλιες και μία νύχτες(1974).

Αδελφοί Ταβιάνι. Έχοντας σπουδάσει εκτός από κινηματογράφο και μουσική θα συνδυάσουν και τα δυο είδη τέχνης σε μια αδιάσπαστη ενότητα. Μέλη και οι δύο του ΙΚΚ, οι περισσότερες ταινίες τους έχουν να κάνουν με την ανάλυση των ταξικών σχέσεων κάθε εποχής σχολιάζοντας ταυτόχρονα τις πολιτικές εξελίξεις του τόπου τους λαμβάνοντας θέση παράλληλα. Σημαντικότερες: Ο Σαν Μικέλε είχε έναν κόκορα(1972), Αλλοζανφάν(1974), Πατέρας Αφέντης(1977), Χάος(1984).

Δεν μπορούμε να παραλείψουμε τον Μπερνάντο Μπερτολούτσι με τα έξοχα Πριν την Επανάσταση(1964), την Στρατηγική της αράχνης(1970) και τον Κομφορμίστα(1970), πριν κάνει διεθνή καριέρα. Επίσης ο Ερμάνο Όλμι με την Θέση(1961), ο Ετόρε Σκόλα με το αξεπέραστο Βίαιοι, βρώμικοι και κακοί(1976), και ο Φραντζέσκο Ρόζι με Τα χέρια πάνω από την πόλη(1963) και Τα Τρία Αδέρφια(1981).

Η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

Σιγά σιγά όμως στην πολιτική ζωή τα πράγματα ηρεμούν μετά από άγρια καταστολή αλλά κυρίως από την κούραση της ιταλικής κοινωνίας με την τόση βία. Παράλληλα αρχίζει και μία απίστευτη παρακμή του ιταλικού κινηματογράφου. Όλο το ταλέντο και η έμπνευση των προηγούμενων δεκαετιών στερεύει πλήρως. Βέβαια οι περισσότεροι μεγάλοι σκηνοθέτες έχουν πεθάνει, ωστόσο οι νέοι, που εμφανίζονται δεν μπορούν να συγκριθούν με τους παλαιούς. Η άλλοτε κραταιά ιταλική κινηματογραφία έχει παρακμάσει πλήρως. Έχει μείνει σαν μία αξεπέραστη εποχή μεγαλείου, πειραματισμού και δόξας. Σαν την Αρχαία Ρώμη.

http://www.alfavita.gr/arthron/tehni/cine-asteras-xekinoyn-apo-simera-oi-dorean-provoles-sti-nea-ionia#ixzz5GxvDNl4G