Τα Βενετο-Ιταλικά ονόματα και επώνυμα στο νησί της Σύρου

«Είμαι χωρίς αμφιβολία ένα απομεινάρι της λατινικής κυριαρχίας στην Ελλάδα, όπως και τα δυτικής προέλευσης ονόματα και επώνυμα που συναντώνται συχνά, κυρίως στα νησιά, τόσο με τη δική τους ξενική μορφή, όσο και με την εξελληνισμένη»

Του Καθηγητού Αντωνίου Σιγάλα


Επιμέλεια-μετάφραση στα Ελληνικά, Δημήτρης Δακρότσης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών.

Είμαι χωρίς αμφιβολία ένα απομεινάρι της λατινικής κυριαρχίας στην Ελλάδα, όπως και τα δυτικής προέλευσης ονόματα και επώνυμα που συναντώνται συχνά, κυρίως στα νησιά, τόσο με τη δική τους ξενική μορφή, όσο και με την εξελληνισμένη. Ειδικά στο νησί της Σύρου, ανάμεσα στον πληθυσμό της παλιάς πόλης της Άνω Σύρου και των χωριών, αυτό το φαινόμενο συναντάται σε μεγάλη κλίμακα προς έκπληξη κάποιων μελετητών, που, στη βάση του μιλούν ακόμη και για έναν πληθυσμό εξελληνισμένο ιταλικό. Αλλά για εκείνον που εξετάζει τη γλώσσα και τα έθιμα της Σύρου μαζί με τα καθαρά ελληνικά τοπωνύμια δεν μπορεί να υπάρχει καμία αμφιβολία ότι πρόκειται για έναν πληθυσμό σχετικά αμιγή. Συνεπώς, δεν είναι εντελώς περιττό να μελετήσουμε λεπτομερέστερα τις ρίζες των ονομάτων και των επωνύμων των που συναντώνται και σε άλλα ελληνικά νησιά. Πρέπει από εδώ να επισημάνω, ότι η μελέτη μας αναφέρεται στον παλιό πληθυσμό της Σύρου, όχι εκείνον της πρωτεύουσας Ερμούπολης, της οποίας οι 18.000 περίπου κάτοικοι εγκαταστάθηκαν εκεί, ως γνωστό, κατά τη διάρκεια και έπειτα από τον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα από τη Χίο, τα Ψαρά, το Αϊβαλί, την Πελοπόννησο, την Κρήτη και από άλλες περιοχές.

Α. Ονόματα προσώπων: Στην Άνω Σύρο και τα χωριά, τα δυτικά ονόματα αποτελούν την πλειοψηφία. Εκεί υπερίσχυσαν αναγκαστικά τα ονόματα των κυρίαρχων Βενετών, δηλαδή των μεμονωμένων μετοικούντων από καιρό σε καιρό στη Σύρο από τη Δύση∙ έπειτα το έθιμο της ονοματοδοσίας των βρεφών στη βάπτιση, με το όνομα του παππού ή της γιαγιάς, βοήθησε στη μετάδοση των ξενικών ονομάτων από γενιά σε γενιά∙ αλλά ακόμη περισσότερο συνεισέφερε η αποδοχή της θρησκείας και του λατινικού τελετουργικού. Τόσο λόγω εξαναγκασμού, σύμφωνα με τον γνωστό μελετητή Περικλή Ζερλέντη, όσο και της πολιτικής ενός Επισκόπου της βενετικής κυριαρχίας, όλος ο ελληνικός πληθυσμός της Σύρου έπρεπε να ασπάζεται το λατινικό τυπικό, όπως μας αφηγείται μία ευσεβής παράδοση σχετικά με το έθιμο της βάπτισης των προερχόμενων από μικτούς γάμους παιδιών (ίσως επίσης για εξαναγκασμό). Έτσι ο παλιός πληθυσμός της Σύρου είχε για καιρό την υποχρέωση ομολογίας του Καθολικού δόγματος, το οποίο διατηρεί έως σήμερα. Ελάχιστες οικογένειες παρέμειναν πιστές στη θρησκεία των πατέρων τους. Ο πενιχρός αριθμός των παλαιών κατοίκων, η συρρίκνωσή της στο κάστρο και όχι αυτή η άμεση σύνδεσή τους με το ξενικό στοιχείο, μπορεί λίγο-πολύ να επηρέασε προς αυτή την κατεύθυνση. Με την αποδοχή του καθολικού δόγματος, ο λαός γνώρισε το ημερολόγιο των Αγίων της λατινικής Εκκλησίας. Καμία έκπληξη λοιπόν, ότι όπως στο παρελθόν έτσι και σήμερα συναντώνται στη Σύρο αρκετά συχνά, ονόματα περισσότερο δημοφιλών Αγίων της Δύσης, τα οποία προσαρμοσμένα κατά το δυνατό στο ιδίωμα της καθομιλουμένης ελληνικής. Έτσι για παράδειγμα: Βαστιανός, Βενέδικτος, Βενάρδος, Βιτσέντσος, Δομίνκος, Λουρέντσος, Φραντσέσκος, Ανέζα (Agnes), Ζαβέττα, Κλάρα, Λουτσία, Τερέζα κλπ. εμφανίζονται σήμερα ελληνοποιημένα ως Βενέδικτος, Βικέντιος, Λαυρέντιος, Θηρεσία, Λουκία κλπ.

Αυτή η επίδραση συναντάται περισσότερο μεταξύ των πιο διαδεδομένων ονομάτων στην Ελλάδα όπως Γιάννης, Γιώρις, Νικόλας, ενώ χρησιμοποιούνται συχνά με τη δική τους ξενική μορφή. Έτσι έχουμε δίπλα στο Γιάννης, τις βενετικές μορφές: Ζάννες, Τζουάννες, Ζαννής, Ζαννέττος, Τζαννής, Τζαννέτος, Τζουαννέττος, τις αντίστοιχες γυναικείες Ζάννα, Τζουαννέττα κλπ∙ δίπλα στο Γιώργης τις μορφές: Τζόρτζης, Ζορζής, Ζόρζος και τις γυναικείες: Τζορτζίνα, Ζορζίνα, Τζορτζέττα, Ζορζέττα, Τζέττα∙ πλάι στο Νικόλας τις μορφές Νικολός, Νικολέττος, Νικολέττα∙ δίπλα στο Πέτρος έχουμε επίσης τις μορφές Πιέρος, Πέρρος, Περρής. Ομοίως συναντούμε ως ονόματα τις εκφάνσεις της Παναγίας όπως Βερτζινή, Καρμέλλα, Κοντσέπτα, Λουρδάνα (Lauretana), Ρετσίνα, Σπεράντσα κλπ. Μάλιστα ο λαός φτάνει στο σημείο να αντιλαμβάνεται την ξενική μορφή ως ξεχωριστό όνομα, για παράδειγμα Γιάννης και Ζάννες ή Τζαννέτος, Γίωρις και Τζόρτζης ή Ζορζής. Άλλωστε δεν είναι σπάνιο ο ένας γιος να ονομάζεται Γιώρις και ο άλλος Τζόρτζης ή Τζορτζής. Παρόμοια συμβαίνει ο ένας γιος να ονομάζεται Γιάννης και ο άλλος Ζάννες ή Τζουάννες∙ ή ο ένας να ονομάζεται Γιώρις και ο άλλος Τζόρτζης ή Ζορζίς. Ωστόσο, ποτέ δύο γιοι δεν λάμβαναν το ίδιο όνομα ακόμη και στην περίπτωση που παππούδες/γιαγιάδες από την πατρική ή μητρική πλευρά ήταν συνονόματοι. Σε τέτοια περίπτωση προσφέρονταν το κοινό όνομα σε ένα μόνο παιδί και τότε λέγονταν: έκλεισε τα δύο ονόματα. Πρόσφατα ξεκίνησε η τακτική, όχι μόνο να δίνεται στο ξενικό όνομα μία μορφή περισσότερο ελληνική όπως Αλουΐσιος αντί  Λουϊτζης, Θηρεσία αντί Τερέζα, Ινγάτιος αντί Νάτσιος, Φραγκίσκος αντί Φραντσέσκος αλλά επιχειρήθηκε εισαγωγή στην αμιγώς ελληνική εκδοχή, ονομάτων που δεν είχαν ποτέ χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν όπως Ευαγγελία, Φανή, Φωτεινή, Ανάργυρος κλπ.

Β. Επώνυμα: Εστιάζω στα προγενέστερα της απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζυγό επώνυμα, ο αριθμός των οποίων προσδιορίζεται σε ελάχιστο εφόσον, αντίθετα με τα 18 καθαρά ελληνικά επώνυμα (και) τα άλλα 506 αμφίβολης κατά τη γνώμη μου προέλευσης (αν και ξενικά, μπορεί να έχουν προκύψει τυχαία στο ελληνικό έδαφος, όπως Della Suda -ο άνθρωπος από τη Σούδα δηλαδή τη Σύρο, όπως ονομάζονταν παλαιότερα το νησί), εντοπίζονται 19 (μόνο) παλιά φραγκικά επίθετα. Τα υπόλοιπα, περισσότερα από 100 όπως εκτιμώ, γνωστά κυρίως μέσα από έγγραφα, είναι ως επί το πλείστον διαγεγραμμένα από τα αρχεία της Σύρου, όπως Damiraglia, Damofli, Dellaroca, Grimaldi, Loredano, Marinelli, Sestrini κλπ. Αρκετά έχουν διατηρηθεί ως τοπωνυμικά, για παράδειγμα  Bassalo, Puletto, Teretto (στου Μπασσάλλου, στου Πουλέττο, στου Τερέττο), άλλα αντίθετα ως παρωνύμια όπως  Lapiera, Mazari, Pateri, Piniolo, Sfonso ecc. Στο πέρασμα των τελευταίων δεκαετιών έχουν εκλείψει περισσότερα από 12 φραγκικά επίθετα όπως  Lapiera, Grimaldi, Damofli, Marinello κλπ. Διάφορα από αυτά όπως: Damiraglia, Dellagrammatica, Dellarocca, Bassalo, Lorando, Sigala, Gisi, Biscaino, ανήκουν σε πιο παλιές οικογένειες και συναντώνται στα αρχαιότερα έγγραφα της Σύρου. Άλλα συναντώνται συχνότερα όπως:  Rossis, Rossolatto (εμφανίζονται μόνο κατά τον 18ο αι.),  Palamari, Spadaro, Vitale κλπ∙ όλα φυσικά αναφορικά προς τη Σύρο. Αρκετά ωστόσο από αυτά τα επώνυμα, όπως  Spadaro, Dellagrammatica, Dellacocca κλπ., συναντώνται και αλλού. Η περίοδος κατά την οποία τα εξεταζόμενα οικογενειακά ονόματα εμφανίζονται στη Σύρο, θα εξακριβωθεί εφόσον εκδοθούν τα παλαιά έγγραφα. Είναι προφανές ότι αυτά τα ξενικά ονόματα δεν προφέρονται ούτε συμφωνούν με την αυθεντική τους μορφή. Έτσι από το  Privilegio παρήχθη το Πρεβελάζιος και το σημερινό Πρεβελάγγιος, από το Della Croix  το Δελλακρουζάς, από το Da Croce το Δακρότσης, από το Giustiniani το Ιουστινιάνης κλπ.

Δεν είναι σκοπός μου (σε αυτή τη μελέτη) η αποσαφήνιση της αυθεντικής μορφής καθενός από τα επίθετα ή ο εντοπισμός της χώρας από την οποία έχουν αυτά προέλθει (εάν είναι ιταλικά, βενετικά, γαλλικά κλπ.)∙ εδώ θέλω μόνο να επιχειρήσω να εξηγήσω την είσδυση (των επωνύμων επομένως και των ατόμων) από τη Δύση, δεδομένης της αναποτελεσματικότητας πιο παλιών μελετών να αποδείξουν την ιταλική καταγωγή του παλαιού πληθυσμού της Σύρου. Έτσι λοιπόν εξηγώ την είσδυση: στη Σύρο, γενικά, δεν εγκαταστάθηκαν ολόκληρες οικογένειες από τη Δύση, αλλά άτομα  μεμονωμένα, μάλλον αποτελούμενα από κυρίαρχους ή (και) εργάτες∙ επίσης η είσδυση δεν πραγματοποιήθηκε σε μία μόνο φορά, αλλά σταδιακά. Όταν ένα από αυτά τα άτομα παντρεύονταν μία γηγενή εξελληνίζονταν, και στα παιδιά του δεν άφηνε άλλο, ίσως από τη θρησκεία και το οικογενειακό όνομά του∙ το επώνυμο αυτό συνέχιζε να εμφανίζεται, εκτός εάν η πρώτη γενιά μετανάστευε αλλού, όπως συχνά συνέβαινε.

Δεν μπορούμε με βεβαιότητα να αποδείξουμε για τη Σύρο, ότι έτσι ή αλλιώς, η οικογένεια υιοθετούσε το ξενικής προέλευσης επώνυμο του αφέντη της, όπως συνέβαινε για παράδειγμα στην Κρήτη, την Κύπρο και αλλού, όπου οι δουλοπάροικοι λάμβαναν το επώνυμο των κυρίων τους∙ παρόλο που είναι πιθανό, δεδομένων των λίγων των κατοίκων, αυτό έχει μικρή σημασία. Εάν εκτείνονταν σε όλους τους υπηκόους ο βενετικός νόμος που θα υποχρέωνε τους Βενετούς να φέρουν το όνομα του Οίκου τους,  τότε  μάλλον, καθένας θα είχε διαλέξει ένα ξενικό όνομα που ο ίδιος δεν θα καταλάβαινε, αντί να είχε διατηρήσει ως οικογενειακό όνομα το κατάλληλο παρωνύμιο που είναι ο κύριος παράγων διαμόρφωσης των οικογενειακών ονομάτων. Και εδώ είναι ό, τι μπορούμε να παρατηρήσουμε επίσης σήμερα στη Σύρο: εκτός από τα 19 ονόματα που μελετήθηκαν και αφορούν στις παλιές φραγκικές οικογένειες, μετά το 1821 συναντούμε 54 νέα ονόματα δυτικής προέλευσης. Όπως παλαιότερα έτσι και στον 20ο αι. δεν μετοίκισαν οικογένειες, αλλά μεμονωμένα πρόσωπα και όχι μονομιάς, αλλά σταδιακά.

Εκείνοι που παντρεύτηκαν εκεί, εξελληνίστηκαν εξολοκλήρου. Σε κάποιους δεν διατηρήθηκε άλλο από το όνομα της πατρίδας τους ως επώνυμο, όπως  Καλαβρέζος Calabrese, Μαλτέζος Maltese, Ουγγαρέζος Ungherese. Ήδη από την πρώτη γενιά, ο μέτοικος δεν αισθάνονταν ξένος ο ίδιος, ούτε θεωρούνταν ξένος για τους άλλους. Από αυτά τα 54 ονόματα, 17 απαντώνταν σε οικογένειες της Άνω Σύρου, 11 σε οικογένειες της Ερμούπολης, ενώ τα άλλα εξέλειψαν (διαγραφή-μετανάστευση). Όσα από τα επώνυμα διέτρεξαν μία-δύο γενεές, εντοπίζονται (στους καταλόγους), βέβαια σε ένα μικρό τους μέρος. Τα δε επώνυμα των οικογενειών της Άνω Σύρου παρουσιάζουν μεγαλύτερη αντοχή –συνοχή στον χρόνο. Θα  μπορέσουμε να διαμορφώσουμε ένα ακριβές κάδρο των ριζών των ξενικών ονομάτων, επωνύμων και των διαφορετικών μορφών τους, μόνον όταν δημοσιευθούν τα έγγραφα της Σύρου, που δυστυχώς, η πληροφόρηση που μας δίνουν δεν πηγαίνει πριν το 1509. Μερικές κρίσεις επάνω σε αυτά τα έγγραφα δημοσίευσα στο 6ο τεύχος του Λεξικογραφικού Αρχείου, σς 160-209, όπου εξετάζω λεπτομερώς τα ονόματα των προσώπων. Θα έπρεπε ακόμη να εξεταστεί εάν, η μία ή η άλλη μορφή ενός ονόματος είναι βενετική ή ιταλική, ενώ τα επώνυμα, σύμφωνα με το πότε καθένα από αυτά συναντάται για πρώτη φορά στη Σύρο. Το εγχείρημα θα ήταν πολύ πιο ενδιαφέρον καθώς, όπως είπα, θα μπορούσε να διαφωτίσει τα επίσης φραγκικής προέλευσης ονοματεπώνυμα που συναντώνται εκτενώς σε άλλα νησιά, όπως

Πηγή: http://www.greek-inews.gr/2017/05/ta-beneto-italika-onomata-kai-epwnyma-sto-nhsi-ths-syrou.html#ixzz4tmIVMPkp