Μαφία, ένα «glocal» φαινόμενο

Σκηνή από την ταινία «Σκοτεινές ψυχές», που διηγείται μια βεντέτα ανάμεσα σε οικογένειες της «Ντράνγκετα», της αποτελεσματικότερης μαφίας στον κόσμο, η οποία προέρχεται από την Καλαβρία.

Ο για περίπου 20 χρόνια ηγέτης της Κόζα Νόστρα Σαλβατόρε «Τοτό» Ριίνα πέθανε κλινήρης σε νοσοκομείο της Πάρμας προ εβδομάδων, διεγείροντας για πολλοστή φορά το δημοσιογραφικό και αναγνωστικό φαντασιακό για την οργάνωση. 

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ* - 06.01.2018

Hταν στη φυλακή από το 1993, καθότι υπήρξε ο ιθύνων νους πίσω από εκατοντάδες δολοφονίες (καταδικάστηκε για ορισμένες δεκάδες), όπως και ο εγκέφαλος πίσω από το διεθνές εμπόριο ηρωίνης για χρόνια. Προερχόμενος από κτηνοτροφικό περιβάλλον, σχεδόν αγράμματος, αποτέλεσε μυστηριώδη φυσιογνωμία για τις Αρχές, για την αποτελεσματικότητά του στο να καταστήσει τη μαφία μια αφανή εταιρεία με διεθνή ισχύ.

Τι ξέρουμε για τη μαφία; Ποιες είναι οι διαφορετικές, ιστορικές και συγχρονικές εννοιολογήσεις του φαινομένου; Ο Τύπος και οι καθημερινοί άνθρωποι μετέρχονται τον όρο σε δύο επίπεδα: το ένα είναι περιγραφικό (π.χ., «η Γιάκουζα, η μαφία της Ιαπωνίας») και το άλλο αξιολογικό (π.χ., «μεγάλη μαφία ο τάδε»).

Η γενεαλογία του όρου προέρχεται από το κεντρικό νησί της Μεσογείου, τη μεγαλόνησο Σικελία, των πέντε εκατομμυρίων κατοίκων, των αστικών κέντρων, της παγκόσμιας διασποράς και της έντονης εμπορικής και πολιτικής ιστορίας. Η «μαφία», ευρύτερη έννοια για να περιγραφεί η οργάνωση Κόζα Νόστρα («δικό μας πράγμα»), είναι μια εγκληματική οργάνωση που δραστηριοποιείται σε πολλούς κλάδους της οικονομίας – αλλά και γενικότερα της κοινωνικής ζωής στη Σικελία και, σε δεύτερο επίπεδο, γενικά στην Ιταλία. Το οργανωμένο έγκλημα είναι ένας τομέας, ειδικά στη μαφιακή του εκδοχή, που παραμένει εντός του εγκληματολογικού ενδιαφέροντος, αλλά έχει επίσης και μια ολιστική διάσταση, που το καθιστά κεντρικό φαινόμενο στην κατανόηση πραγμάτων πολύ «τοπικών» (όπως οι παραδοσιακές μορφές συγγένειας και ηθικού κανόνα) και πολύ «διεθνών» (όπως το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα και οι μύχιες πτυχές του σύγχρονου καπιταλισμού). Ο Ριίνα είναι η εμπραγμάτωση αυτών των δύο φαινομενικά μόνο αντιτιθέμενων φαινομένων. Είναι ένα φαινόμενο glocal: ταυτόχρονα περιφερειακό αλλά και παγκόσμιο.

Σε τοπικό επίπεδο, για παράδειγμα, η μαφία είναι αυτό που οι ανθρωπολόγοι λένε «πατρογραμμική» οργάνωση. Στον ευρωπαϊκό χώρο έχουμε ιστορικά αμφιπλευρική συγγενική καταγωγή – ένα στοιχείο του ευρωπαϊκού πολιτισμού που σχεδόν πάντα το ξεχνάμε όταν αναστοχαζόμαστε ιστορικά την ήπειρο και γενικά αυτό που ονομάζουμε «δυτικό κόσμο», μολονότι είναι εξαιρετικά σημαντικό. Αυτό σημαίνει ότι οι σχέσεις συγγένειας ενός ατόμου ορίζονται τόσο από τον πατέρα όσο και τη μητέρα του. Η μαφία έχουμε συνηθίσει να θεωρείται οργάνωση «οικογενειών»: στην πραγματικότητα όμως είναι ένα πατριαρχικό μοντέλο καταγωγής που βασίζεται σε φατρίες, που αφορούν μόνο τα αρσενικά μέλη μιας οικογένειας. Η μαφία, έτσι, είναι από τις λίγες ευρωπαϊκές εξαιρέσεις στο ευρύτερο φαινόμενο της συγγένειας όπως το ξέρουμε (όπως, παλαιότερα, ήταν οι «φάρες» στη Μάνη).

Σε παγκόσμιο επίπεδο, μπορούμε να αναφέρουμε δύο χαρακτηριστικά της μαφίας που ο Ριίνα εμπέδωσε και προσωποποίησε με εντυπωσιακό τρόπο. Σε ένα επίπεδο ανάγνωσης που εστιάζει στην πολιτική οικονομία και στα διεθνή ποινικά θέματα, η Κόζα Νόστρα, περίπου την περίοδο 1975-1995, οργάνωνε το διεθνές εμπόριο της ηρωίνης: η διύλιση του οπίου γινόταν σε σικελικά χωριά, όπως το Κορλεόνε, και από εκεί έβρισκε διέξοδο στις παγκόσμιες αγορές. Σήμερα, το μονοψώνιο της κοκαΐνης από την Κολομβία και η διάθεση του παράνομου εμπορεύματος στις αγορές είναι στα χέρια της «Ντράνγκετα», της αποτελεσματικότερης μαφίας στον κόσμο, η οποία προέρχεται από την Καλαβρία. Επίσης, είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι, στη σκιά των Panama και των Paradise papers, το τραπεζικό σύστημα έχει να λογοδοτήσει για κρυφούς και ανώνυμους λογαριασμούς, που τοκίζουν και ανακυκλώνουν διεθνώς το βρώμικο χρήμα πολλών τοπικών μαφιών.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης, η μαφία ερέθισε το διεθνές ενδιαφέρον λόγω ακριβώς των διατλαντικών της επαφών αλλά και του υπαίθριου χαρακτήρα της. Πρόσφατα είχαμε την ταινία «Σκοτεινές ψυχές», που διηγείται μια βεντέτα ανάμεσα σε οικογένειες της «Ντράνγκετα». Λίγα χρόνια πριν, είχαμε την καλή μεταφορά του ομώνυμου βιβλίου του Σαβιάνο «Γόμορρα» στις οθόνες, σε μια ταινία που διηγείται τις ζωές ανθρώπων που εξαρτώνται από την Καμόρα, τη μαφία της Νάπολης. Οσον αφορά την Κόζα Νόστρα, υπάρχει προφανώς η τριλογία του «Νονού» που ενδιαφέρει εδώ, μια σειρά ταινιών που βέβαια έδωσε ένα σχεδόν μυθικό status στο Κορλεόνε και στα τέκνα του στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Αλλά και πιο πρόσφατα, οι ταινίες του καλού –δημοφιλούς και στην Ελλάδα– σκηνοθέτη Πάολο Σορεντίνο φώτισαν πιο καθαρά το ζήτημα: στο «Οι συνέπειες του έρωτα», ο Tόνι Σερβίλο υποδύεται έναν μεσάζοντα μεταξύ της μαφίας και μιας ελβετικής τράπεζας, ο οποίος επισκέπτεται μία φορά την εβδομάδα μια ελβετική τράπεζα με μια βαλίτσα γεμάτη ευρώ. Στη βιογραφία τού επτάκις πρωθυπουργού της Ιταλίας Τζούλιο Αντρεότι, «Il divo», ο ίδιος ηθοποιός υποδύεται έναν πετυχημένο συντηρητικό πολιτικό που συναντά τον Ριίνα, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, και ανταλλάσσει μαζί του το τελετουργικό σταυρωτό φιλί της μαφίας, δείγμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και παρασιώπησης (ομερτά).

Ο εκλιπών Ριίνα δεν είναι μόνο μια σημαντική φιγούρα για την πρόσφατη ιταλική ιστορία. Είναι και κεντρικό κλειδί στην κατανόηση του πώς το οργανωμένο έγκλημα παγκοσμιοποιήθηκε. Η ζωή του, ανάμεσα στην κατάκτηση διεθνών διόδων διακίνησης παράνομων ουσιών και στην ήρεμη ζωή στη σικελική ύπαιθρο, είναι μια βίαιη ιστορία των αντιθέσεων ανάμεσα στο τοπικό και το παγκόσμιο, μια πραγματικότητα που ζούμε εδώ και λίγες δεκαετίες.

* O κ. Θεόδωρος Ρακόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Οσλο και συγγραφέας του βιβλίου «From clans to co-ops: Confiscated mafia land in Sicily» (New York: Berghahn).

http://www.kathimerini.gr/942006/article/epikairothta/kosmos/mafia-ena-glocal-fainomeno