Οι θεωρίες γύρω από την αισθητική των κόμικς, την ερμηνεία τους, το εικαστικό και γλωσσικό λεξιλόγιό τους γνωρίζουν τα τελευταία χρόνια μια πρωτοφανή εξέλιξη. Πριν από μισό αιώνα τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά. Σε ακαδημαϊκό και επιστημονικό επίπεδο, σχεδόν κανείς δεν ασχολούνταν μαζί τους. Μέχρι που έκανε την αρχή ο Ουμπέρτο Εκο (1932-2016)
Τα χίλια πρόσωπα του Ουμπέρτο Eκο, από τον Daniel Cuello, σε ένα έξυπνο λογοπαίγνιο ανάμεσα στο επίθετό του και το ιστορικό ιταλικό περιοδικό Linus.
Συντάκτης: Γιάννης Κουκουλάς
Οταν το 1964, σε ηλικία μόλις 32 ετών, ο Ουμπέρτο Εκο συνέγραφε τους «Κήνσορες και Θεράποντες» (πρωτότυπος τίτλος: «Apocalittici e Integrati», που σημαίνει «Αποκαλυπτικοί και Ενταγμένοι», στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γνώση, σε μετάφραση Εφης Καλλιφατίδη) έφερνε στο προσκήνιο μια κόντρα που έμελλε τα επόμενα χρόνια να πάρει μεγάλες πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις: αυτήν ανάμεσα στους θεματοφύλακες των αποκαλούμενων υψηλών τεχνών, που δεν χάνουν την ευκαιρία να στηλιτεύσουν τη μαζική κουλτούρα ως άξεστο και κιτς λογοτεχνικό και ψυχαγωγικό παραπροϊόν, και στους απολογητές της, που την αποδέχονται ως έχει, χωρίς να κριτικάρουν τον τρόπο και τον λόγο της γιγάντωσής της. Οι πρώτοι «αποκαλύπτουν» τη λειτουργία της μαζικής κουλτούρας καθώς και τα συμφέροντα που αυτή εξυπηρετεί, ενώ οι δεύτεροι, έχοντας «ενταχθεί» πλήρως στο σύστημα της διάδοσης και κατανάλωσής της, απλώς την απολαμβάνουν και την προωθούν.
Με διαλεκτικό τρόπο, ο Ουμπέρτο Εκο επιχειρεί να γεφυρώσει αυτό το χάσμα. Αναδεικνύοντας όχι τόσο τα σημεία που θα μπορούσαν να επιτρέψουν τη σύγκλιση αλλά καυτηριάζοντας την παθητικότητα της επανάπαυσης σε ένα προκαθορισμένο και τάχα στέρεο και άκαμπτο μοντέλο ερμηνείας του φαινομένου της μαζικής κουλτούρας που δεν λαμβάνει υπόψη του τον πραγματικό κόσμο. Ως προς τούτο, επικαλείται τον Μαρξ σύμφωνα με τον οποίο: «Εφόσον ο άνθρωπος διαμορφώνεται από τις συνθήκες, οφείλουμε να καταστήσουμε τις συνθήκες ανθρώπινες». Ενα από τα βασικά εργαλεία και παραδείγματα του Εκο είναι και τα κόμικς, για τα οποία προτρέπει τους πανεπιστημιακούς και διανοούμενους της εποχής του να μελετήσουν μια σειρά από ανεξερεύνητους και αχαρτογράφητους, έως τότε, τομείς: «Κινηματογραφική διαδοχή των strips. Ιστορικές καταβολές. Επιδράσεις του κινηματογράφου. Ενδεχόμενες διαδικασίες διδασκαλίας. Σχετικές αφηγηματικές δυνατότητες. Ενότητα λόγου-δράσης που πραγματοποιείται με γραφιστικά τεχνάσματα. Ο παράγωγος νέος ρυθμός και νέος αφηγηματικός χρόνος. Νέοι τρόποι για την απεικόνιση της κίνησης (οι σχεδιαστές των κόμικς απομιμούνται τη μουβιόλα˙ δεν ξεκινούν από ακίνητα πρότυπα, αλλά από φωτογράμματα που ορίζουν μια στιγμή της κίνησης). Καινοτομίες στην τεχνική της ονοματοποιίας. Επιδράσεις των προηγούμενων ζωγραφικών εμπειριών. Γέννηση ενός νέου ρεπερτορίου εικονογραφίας και τυποποιήσεων, που λειτουργούν πλέον ως τόποι για το κοινό των νομέων και που προορίζονται να καταστούν στοιχεία κεκτημένου τρόπου ομιλίας για τις νέες γενιές. Οπτικοποίηση της γλωσσικής μεταφοράς. Καθορισμός τύπων χαρακτήρων, όριά τους, παιδαγωγικές τους δυνατότητες, μυθοποιητική τους λειτουργία».
Η σελίδα αυτή του Milton Caniff από τη σειρά Steve Canyon
έγινε αντικείμενο εξονυχιστικής σημειωτικής μελέτης από τον Eκο
Και εφαρμόζοντας ο ίδιος αυτήν την προτροπή, εξετάζει με εξονυχιστικό, σχεδόν χειρουργικό-ανατομικό τρόπο μια σελίδα του Milton Caniff από τη σειρά Steve Cannyon και καταλήγει σε μια σειρά από συμπεράσματα για την αφηγηματική λειτουργία, τις συμβάσεις, τη διατήρηση του σασπένς, το ρεπερτόριο των συμβολισμών κ.ά., που συνιστούν αυτό που ο Εκο χαρακτηρίζει «σημαντική» των κόμικς και για την οποία διευκρινίζει ότι: «ο όρος “σημαντική” των κόμικς είναι απλώς μεταφορικός, εφόσον τα κόμικς χρησιμοποιούν τον κοινό τρόπο ομιλίας και οι αναφορές των ποικίλων σημείων αναλύονται ως προς αυτόν τον τρόπο. Κυρίως, όμως, τα κόμικς δεν μεταχειρίζονται ως σημαίνοντα μόνον τους γλωσσικούς όρους, αλλά όπως είδαμε, και εικονογραφικά στοιχεία που διαθέτουν μονοσήμαντο σημαινόμενο. Κατά δεύτερον, από τη στιγμή που οι όροι του κοινού τρόπου ομιλίας εμφανίζονται έγκλειστοι στο μπαλονάκι, αποκτούν σημαινόμενα που συχνά έχουν ισχύ μόνον στο πλαίσιο του κώδικα των κόμικς.
Μ’ αυτήν την έννοια λοιπόν, το μπαλονάκι δεν είναι απλώς ένα συμβατικό στοιχείο που ανήκει σ’ ένα ρεπερτόριο στοιχείων, αλλά ένα στοιχείο μετα-γλώσσας ή μάλλον ένα είδος προκαταρκτικού σήματος που επιβάλλει την αναφορά σ’ έναν συγκεκριμένο κώδικα για να αποκρυπτογραφηθούν τα σήματα που περιέχονται στο εσωτερικό του».
Ωστόσο, η διαλεκτική του συλλογισμού του δεν αποθεώνει τα κόμικς αλλά διατηρεί και κάποιες επιφυλάξεις, απολύτως λογικές το 1964. Οπως γράφει: «Το γεγονός ότι το είδος αυτό εμφανίζει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ύφους δεν αποκλείει το ότι μπορεί να βρίσκεται σε παρασιτική σχέση με άλλα καλλιτεχνικά φαινόμενα. Από την άλλη πλευρά, το γεγονός ότι σε ορισμένα επίπεδα μπορούν να εντοπιστούν σχέσεις παρασιτισμού, δεν αποκλείει το ότι σε άλλα επίπεδα το είδος αυτό βρίσκεται σε σχέσεις προώθησης και προπόρευσης».
Στα παραδείγματα, όμως, που αναφέρει καταφεύγει σε μια πιθανώς λανθασμένη εκτίμηση: «Στο επίπεδο του κάδρου, τα κόμικς προφανώς οφείλουν στον κινηματογράφο κάθε τους δυνατότητα και χάρη». Κι αυτό γιατί τα κόμικς ως μέσο προηγούνται του κινηματογράφου και το ντεκουπάζ σε αυτά έχει επινοηθεί ως μέθοδος κατακερματισμού του χρόνου και διάρρηξης του χρονικού continuum πριν από το κινηματογραφικό μοντάζ.
Η σειρά Krazy Kat του George Herriman εκθειάστηκε, απολύτως δικαιολογημένα, από τον Ουμπέρτο Eκο παρά τις κάποιες πιθανές ανακρίβειες στις περιγραφές του
Ενα παρόμοιο «λάθος» του Εκο έγκειται στην άποψή του για τη σειρά Krazy Kat του George Herriman για την οποία αναφέρει ότι «το σχέδιο ήταν πρωτότυπο με κάποιες σουρεαλιστικές αποχρώσεις, ιδιαίτερα στα σεληνιακά και απίθανα τοπία, που είχαν σκοπό να αφαιρέσουν κάθε αληθοφάνεια από την ιστορία». Η ιστορική έρευνα απέδειξε ότι τα περισσότερα από τα -φαινομενικά εξωπραγματικά- τοπία στις ιστορίες του Αμερικανού δημιουργού δεν ήταν παρά καλλιτεχνικές ελεύθερες αποδόσεις των ασυνήθιστων γεωμορφολογικών σχηματισμών στην έρημο της Αριζόνα την οποία συχνά επισκεπτόταν.
Στο ίδιο κεφάλαιο ο Εκο καταφεύγει και σε μια ισοπεδωτική κριτική λέγοντας πως «η καλύτερη απόδειξη του ότι το κόμικ είναι βιομηχανικό προϊόν απλής κατανάλωσης είναι ότι, έστω κι αν ένας ήρωας επινοείται από κάποιον ιδιοφυή δημιουργό, μετά από λίγο ο δημιουργός αντικαθίσταται από μια equipe, η ιδιοφυΐα του γίνεται αντικαταστατή, η επινόησή του προϊόν εργαστηρίων». Στη συνέχεια, όμως, προχωρά σε μια πρωτοποριακή και διεξοδική ερμηνεία μιας εμβληματικής σειρά κόμικς, των Peanuts του Charles Schulz, με πρωταγωνιστές τον Τσάρλι Μπράουν, τη Λούσι, τον Λάινους, τους συμμαθητές του και τον Σνούπι, για την οποία επισημαίνει τη δεξιοτεχνική μεταφορική της αναφορά στον κόσμο των ενηλίκων. «Η ποίηση των εν λόγω παιδιών γεννιέται από το γεγονός ότι σ’ αυτά ξαναβρίσκουμε όλα τα προβλήματα, όλα τα παθήματα των ενηλίκων, οι οποίοι μένουν στα παρασκήνια […] Τα παιδιά αυτά μας αγγίζουν βαθύτατα γιατί κατά μια έννοια είναι τέρατα: είναι τερατώδεις παιδικές αναγωγές όλων των νευρώσεων ενός σύγχρονου πολίτη του βιομηχανικού πολιτισμού. Μας αγγίζουν βαθιά διότι αντιλαμβανόμαστε ότι είναι τέρατα, επειδή εμείς οι μεγάλοι τα κάναμε. Στα παιδιά αυτά ξαναβρίσκουμε τα πάντα, τον Φρόυντ, τη μαζικοποίηση, την κουλτούρα που συσσωρεύσαμε μέσα από διάφορες επιλογές, τον απεγνωσμένο αγώνα για επιτυχία, την αναζήτηση συμπαθειών, τη μοναξιά, την αλαζονική αντίδραση, την παθητική συναίνεση και τη νευρωτική διαμαρτυρία».
Στη συμπεριφορά των πρωταγωνιστών της σειράς Peanuts του Charles Schulz, ο Eκο εντοπίζει όλες τις νευρώσεις και τα προβλήματα του κόσμου των ενηλίκων.
Στο ίδιο βιβλίο περιλαμβάνεται και το ιδιαίτερα επιδραστικό κείμενο του Εκο για τον Σούπερμαν, στο οποίο ο Ιταλός σημειολόγος αναλύει τη μυθοποιητική διάσταση των υπερηρώων, την ομοιότητα και τις διαφορές σε σχέση με τους μυθικούς ήρωες παλαιών εποχών και πολιτισμών (Ηρακλής, Ζίγκφριντ, Ορλάνδος, Πανταγκρουέλ, Πίτερ Παν κ.ά.), τη διαχρονική δομή των μύθων, το σχήμα της επανάληψης, την έννοια της ανάλωσης κ.λπ. Στους «υπερήρωες» και το «λαϊκό μυθιστόρημα», μάλιστα, θα επιστρέψει το 1976 με τον «Υπεράνθρωπο των Μαζών» (εκδ. Γνώση) όπου, με σημειωτικές μεθόδους, αναπτύσσει περισσότερο κάποιες προγενέστερες ιδέες του Γκράμσι και αναλύει τις δομές συγγένειας μεταξύ χαρακτήρων όπως ο Μάκβεθ, ο Μοντεχρίστος, ο Αρσέν Λουπέν, ο Ταρζάν, ο Τζέιμς Μποντ κ.ά. Αντίστοιχες αναφορές σε χαρακτήρες των κόμικς θα κάνει, αλλού εκτενέστερα και αλλού πιο σύντομα, και σε άλλα βιβλία του, όπως το Περί Λογοτεχνίας (εκδ. Ελληνικά Γράμματα), αλλά και σε μυθιστορήματά του, όπως «Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα).
Γενικότερα, το έργο του πανεπιστημιακού, συγγραφέα και σημειολόγου Ουμπέρτο Εκο είναι διάσπαρτο από αναφορές σε κόμικς. Με την τόλμη του να τα εντάξει ως είδος στην ακαδημαϊκή έρευνα συνέβαλε στη «νομιμοποίησή» τους ως έργων τέχνης στους κύκλους της διανόησης, στην περαιτέρω εξέλιξή τους όσο και στην εξέλιξη των θεωρητικών αναζητήσεων περί αυτά. Ο θάνατός του πριν από λίγες μέρες αφήνει φτωχότερους τους φίλους των κόμικς και δίνει την αφορμή για μια ακόμη ανάγνωση των πολύτιμων γραπτών του.
Efsyn.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου