Αλλιώς την ξέρατε τη δεύτερη λέξη του τίτλου, περικολοζαμέντε, διότι vivere pericolosamente είναι μια ιταλική έκφραση αρκετά γνωστή διεθνώς, το ζην επικινδύνως θα λέγαμε στην καθαρεύουσα. Ο τίτλος κάνει λογοπαίγνιο: το επίρρημα petalosamente δεν θα το βρείτε σε κανένα ιταλικό λεξικό. Το επίθετο από το οποίο παράγεται το (ας πούμε ανύπαρκτο) επίρρημα είναι το petaloso.
Η λέξη τούτη, που ακόμα δεν υπάρχει σε κανένα ιταλικό λεξικό, έγινε διάσημη στα κοινωνικά μέσα της γειτονικής χώρας (γκουγκλίστε: βγάζει πάνω από 2 εκατ. χτυπήματα) παρά το (πολύ) νεαρόν της ηλικίας της, καθώς είναι βρέφος που δεν έχει ακόμα σαραντίσει.
Πώς γεννιέται μια λέξη; Κάποιος τη σκέφτεται, αρχίζει να τη χρησιμοποιεί, αλλά για να μπει από την ιδιόλεκτο στην κοινή γλώσσα μπορεί να χρειαστούν χρόνια, όπως επίσης ακόμα περισσότερα για να την πάρουν είδηση οι λεξικογράφοι και να κρίνουν ότι αξίζει να λεξικογραφηθεί. Λέξεις γεννιούνται από αιώνες, από χιλιετίες, οπότε ο καθένας μας που έρχεται στον κόσμο βρίσκει έτοιμες χιλιάδες και χιλιάδες.
Συνήθως δεν μπορούμε να μάθουμε με σιγουριά πότε γεννήθηκε ή πότε μπήκε στη γλώσσα μια λέξη. Κάποια λεξικά αναφέρουν χρονολογίες, που όμως δεν είναι παρά οι χρονολογίες της πρώτης ανεύρεσης των λέξεων στα σώματα κειμένων. Σχεδόν πάντα, αν έχει κανείς πρόσβαση σε ευρύτερο σώμα κειμένων, με καλύτερες δυνατότητες αναζήτησης, μπορεί να βρει παλαιότερες ανευρέσεις. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο λόγιος Στέφανος Κουμανούδης είχε συντάξει (ύστερα από πολύχρονη καθημερινή καταγραφή) λεξικό νεολογισμών, τη «Συναγωγή νέων λέξεων πλασθεισών υπό των λογίων», και εκεί, ας πούμε, καταγράφει τις λέξεις «γρίππη» και «γριππώδης» σε ένα ιατρικό άρθρο του 1889. Ο Μπαμπινιώτης στο λεξικό του επαναλαμβάνει αυτή την τελευταία πληροφορία. Ωστόσο, εδώ στο ιστολόγιο μπορέσαμε, παίζοντας λίγο με το google books, να ανεβάσουμε τη χρονολογία πρώτης ανεύρεσης στα 1853, δηλαδή 36 χρόνια νωρίτερα -τα σύγχρονα εργαλεία είναι πολύ πιο ισχυρά.
Και βέβαια, αυτά ισχύουν αν έχουμε λέξεις «πλασθείσες» από τους λόγιους, κυρίως επιστημονικούς νεολογισμούς ή/και μεταφραστικά δάνεια. Οι λαϊκές λέξεις ζουν στον προφορικό λόγο και μπορεί να μεσολαβήσουν πολλές δεκαετίες ώσπου να καταγραφούν κάπου -ίσως θυμάστε την αναζήτηση για την πρώτη ανεύρεση της λέξης «γκόμενα» σε γραπτό κείμενο.
Αλλά πλατειάζω. Θα έλεγα ότι υπάρχει μια περίπτωση όπου μπορεί να είμαστε περισσότερο (έως και απόλυτα) σίγουροι για το πότε γεννήθηκε μια λέξη: όταν είμαστε μπροστά στη γέννα. Όταν κάποιος φτιάξει εκείνη τη στιγμή μια λέξη, και το ανακοινώσει, και -λόγω ειδικών συνθηκών- η λέξη, ο νεολογισμός ας πούμε, περάσει αμέσως στη γλώσσα, ξέρουμε πως η τάδε λέξη γεννήθηκε τότε. Κάτι τέτοιο συνέβη και με τη λέξη petaloso.
Σε ένα δημοτικό σχολείο της πόλης Copparo στην επαρχία της Φεράρας, στη βόρεια Ιταλία, η δασκάλα της τρίτης τάξης έβαλε στους μαθητές να γράψουν μια άσκηση και να περιγράψουν ένα λουλούδι. Ο μικρός Ματέο λοιπόν έγραψε πως το λουλούδι είναι petaloso, θέλοντας να πει ότι έχει πολλά πέταλα. Το θέμα είναι ότι η λέξη αυτή δεν υπάρχει -ή τουλάχιστον δεν υπήρχε.
Η δασκάλα του Ματέο, με το ωραίο όνομα Μαργκερίτα Αουρόρα, διορθώνοντας την άσκηση σημείωσε με κόκκινο μελάνι το λάθος -λάθος θεωρείται, αφου η λέξη δεν υπήρχε- αλλά επειδή της άρεσε αυτό το petaloso πρότρεψε τον Ματέο να γράψει στην Ακαδημία της Κρούσκας και να ζητήσει τη γνώμη της.
Η Ακαδημία της Κρούσκας (Accademia della Crusca), που εδρεύει σε μιαν αναγεννησιακή έπαυλη της Φλορεντίας, ιδρύθηκε το 1583 και έχει αντικείμενο την ιταλική γλώσσα και φιλολογία και την, ας πούμε, προστασία της καθαρότητάς τους. Ίσως να τη θυμάστε από τη Βαβυλωνία του Δημ. Βυζάντιου, όπου ο ιταλοτραφής επτανήσιος αστυνόμος, απαυδημένος από τις ελληνικούρες που ανταλλάσσουν ο λογιώτατος με τον γραμματικό του, ανακράζει πως «για να ξέρει κανείς ετούτες ούλες τσι λέξες, πρέπει να έχη εκειό το μεγάλο βοκαβολάριο τση Κρούσκας, οπού είναι σα μια κασέλα, και να προβατεί μέσ’ τσι πιάτσες τση Ελλάδας, να’ χει κι ένα βαστάζο κοντά, για να ξηγάει ούλα ετούτα τα τέρμινα…»
Το ενδιαφέρον είναι πως η Ακαδημία απάντησε στον Ματέο : «Αγαπητέ Ματέο, η λέξη που εφεύρες είναι σωστά σχηματισμένη και θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στα ιταλικά. Εσύ έβαλες μαζί το petalo + oso = γεμάτος πέταλα (petali), με πολλά πέταλα. Στα ιταλικά έχουμε ανάλογες λέξεις όπως peloso, coraggioso….»
Και συνεχίζει το γράμμα: «Η λέξη σου είναι όμορφη και σαφής, αλλά ξέρεις πώς γίνεται να μπει μια λέξη στο λεξιλόγιο; Μια καινούργια λέξη δεν μπαίνει στο λεξικό όταν την επινοεί κάποιος, ακόμα κι αν είναι «όμορφη» και χρήσιμη. Για να μπει στο λεξικό, πρέπει την καινούργια λέξη να μην τη ξέρει και τη χρησιμοποιεί μονάχα εκείνος που την επινόησε, αλλά να τη χρησιμοποιούν κι άλλοι πολλοί και να την καταλαβαίνουν. Αν κατορθώσεις να διαδώσεις τη λέξη σου σε τόσο πολλούς, και τόσο πολλοί στην Ιταλία αρχίζουν να λένε και να γράφουν «τι πεταλώδες που είναι αυτό το λουλούδι» ή, όπως μας γράφεις, «οι μαργαρίτες είναι πεταλώδη λουλούδια ενώ οι παπαρούνεες δεν είναι και τόσο πεταλώδεις«, τότε η λέξη petaloso θα γίνει μια λέξη της ιταλικής γλώσσας, αφού θα την ξέρουν και θα τη χρησιμοποιούν οι Ιταλοί, Και τότε, όποιος συντάσσει λεξικά θα προσθέσει και τη νέα λέξη ανάμεσα στις άλλες και θα εξηγήσει τη σημασία της».
Έτσι γίνεται: δεν αποφασίζουν οι λόγιοι, εκείνοι που φτιάχνουν το λεξικό, ποιες καινούργιες λέξεις είναι ωραίες ή άσκημες, χρήσιμες ή άχρηστες. Όταν μια καινούργια λέξη βρίσκεται στο στόμα όλων (ή πολλών), τότε ο λόγιος καταλαβαίνει ότι η λέξη αυτή έχει γίνει μια λέξη όπως οι άλλες και τη βάζει στο λεξικό.
Ελπίζω η απάντηση αυτή να σου φάνηκε χρήσιμη και έχω να σου προτείνω και κάτι ακόμα: ένα ωραίο βιβλίο, που λέγεται «Drilla» και το έγραψε ο Andrew Clemens. Διάβασέ το, ίσως μαζί με τους συμμαθητές σου και με τη δασκάλα σας: διηγείται μια ιστορία ακριβώς σαν τη δική σου, την ιστορία ενός μικρού παιδιού που επινοεί μια λέξη και προσπαθεί να την εισάξει [σικ, ρε] στο λεξικό. Σε ευχαριστούμε που μας έγραψες. Πολλούς χαιρετισμούς σε σένα, στους συμμαθητές σου και στη δασκάλα σου», υπέγραφε η Maria Cristina Torchia, εκ μέρους του τμήματος γλωσσικών συμβουλών της Ακαδημίας.
Αυτή είναι απάντηση -σαν χίλια μαθήματα γλώσσας, είπε μετά η δασκάλα.
Οπότε, καταλαβαίνετε τι έγινε στη συνέχεια. Οι συμμαθητές του Ματέο ή οι γονείς τους ή οι δάσκαλοι άρχισαν να χρησιμοποιούν μανιωδώς στα κοινωνικά μέσα τη λέξη petaloso, και το χάσταγκ (ή όπως λέγεται) #petaloso έγινε προς στιγμή το δεύτερο δημοφιλέστερο στα ιταλικά. Και βέβαια δεν μπορούσαν να λείψουν και τα συγχαρητήρια από τους πολιτικούς, από την υπουργο Παιδείας αλλά και από τον πρωθυπουργό, τον Ματέο Ρέντσι, ο οποίος έσπευσε να συγχαρεί τον συνονόματό του πιτσιρικά.
Προηγουμένως, τον όρο petaloso τον απέδωσα πεταλώδης, αφού το ιταλικό επίθημα -oso αντιστοιχεί στο ελληνικό -ώδης (και στο γαλλικό -eux). Λέξη πεταλώδης δεν υπάρχει στα νεότερα λεξικά μας, αλλά τη βρίσκουμε στην αρχαία γραμματεία, συνήθως σε ιατρικά κείμενα, για κάτι που μοιάζει με φύλλο ή με λεπτό έλασμα. Σε γαλλοελληνικό λεξικό του 1823, το gâteau feuilleté (το μιλφέι, ας πούμε) αποδίδεται «πεταλώδης πλακούς».
Γενικά, το επίθημα -ώδης είναι ακόμα ζωντανό παρόλο που η κλίση του είναι άβολη. Και ενώ δεν συνδυαζόταν πολύ εύκολα με λέξεις λαϊκές, τώρα τελευταία σε γευσιγνωστικούς ιστότοπους έχω συναντήσει την κρεμώδη υφή και το φρουτώδες οτιδήποτε.
Από την άλλη, και το ιταλικό επίθημα έχει περάσει στα ελληνικά, αν και δεν νομίζω να λειτουργεί αυτόνομα (όπως π.χ. το -λίκι ή το -τζης).
Περνάει μόνο σε ιταλικά δάνεια, όπως: μαφιόζος, βιτσιόζος, βιρτουόζος, καπριτσιόζος, σκερτσόζος, σπιρτόζος, σκαμπρόζος, φασαριόζος, φουριόζος, κουριόζος, αμορόζος, γαρμπόζος, γουλόζος, γουστόζος, περικολόζος, κοπλιμεντόζος και τα θηλυκά τους -ενώ μόνο θηλυκά είναι τα ουσιαστικά μιμόζα και γκαζόζα. Πολλές από αυτές τις λέξεις είναι σπάνιες και ελάχιστα ακούγονται σήμερα -αν και ίσως στα Επτάνησα να υπάρχουν κι άλλες.
Αλλά ας επιστρέψουμε στη λέξη του μικρού Ματέο, το petaloso. Θα μπει άραγε η λέξη στα λεξικά; Φαντάζομαι ότι για να γίνει αυτό θα πρέπει να συνεχίσει να χρησιμοποιείται, δεν αρκεί η σύντομη ομοβροντία.
Πάντως, καθώς η αναδυόμενη λέξη έγινε διάσημη, κάποιος ερευνητής την ανακάλυψε σε ένα (πολύ) παλαιότερο κείμενο, σε ένα κείμενο βοτανικής γραμμένο στα λατινικά και στα ιταλικά από έναν… Άγγλο βοτανολόγο το 1693, τον James Petiver, ο οποίος όμως, διαβάζω, ήταν πολύ καλός βοτανολόγος αλλά κακός λατινιστής -οπότε κι αυτός από λάθος θα την έφτιαξε, λένε οι Ιταλοί. Από μικρό κι από αλλοδαπό φτιάχνονται καινούργιες λέξεις, ας πούμε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου